بازار متشکل ارزی چیست و قرار است چگونه فعالیت کند؟
پایگاه خبری / تحلیلی نگام، طی ماههای گذشته بسیاری از مقام‌های ارشد اقتصادی در ایران از راه اندازی ‘بازار متشکل ارزی ‘صحبت کرده‌اند و هدف از راه‌اندازی آن را “ساماندهی بازار ارز” اعلام کرده‌اند.
به گزارش بی بی سی فارسی، فرهاد دژپسند، وزیر اقتصاد ایران زمان آغاز به کار این بازار را هفته جاری اعلام کرده است.
بازار ارز طی یکسال اخیر با تلاطم‌های بزرگی دست به گریبان بوده؛ حدود هفت ماه پیش قیمت دلار آمریکا در بازار غیررسمی با جهشی بی سابقه به آستانه ۲۰ هزار تومان هم رسید و پس از آن مدتی فروکش نسبی را تجربه کرد.
در هفته‌های اخیر پس از اعلام آمریکا در قرار دادن سپاه پاسداران در فهرست “گروه‌های تروریستی” این کشور و متعاقب آن عدم تمدید معافیت‌های موقت برای خرید نفت از ایران در کنار تنش‌های دیپلماتیک تهران و واشنگتن مجددا قیمت دلار به بیش از ۱۵ هزار تومان هم رسید.
مقام‌های ایرانی در حالی که منکر تاثیر تنش‌های سیاسی بر بازار ارز نیستند، بخشی از تلاطم در این بازار را به دلالان و کانالهای اعلام نرخ نسبت می‌دهند؛ که یکی از اهداف تشکیل بازار جدید ارزی دور نگه داشتن آنها از تاثیر گذاری بر نرخ ارز اعلام شده است.
بازار متشکل ارزی در دی ماه پارسال به تصویب شورای پول و اعتبار رسید و اولین جلسه هیئت مدیره آن ۲۹ فروردین برگزار شد.
این بازار یک شرکت خصوصی است که کانون صرافان، کانون بانک‌های دولتی، کانون بانک‌های خصوصی و فرابورس سهام‌داران اصلی آن هستند.
مکانیزم فعالیت بازار متشکل ارزی
بازیگران اصلی این بازار صرافیهای مجاز، بانکها و بانک مرکزی هستند و قرار است معاملات آن بر اساس ثبت سفارش و بصورت آنلاین انجام شود.
اساس کار این بازار مانند بازارهای دیگر عرضه و تقاضا اعلام شده و خریداران و فروشندگان (صرافیهای دولتی و بانکها) از طریق اعلام قیمت پیشنهادی در سامانه خاص مبنای قیمت معاملات روز را تعیین می‌کنند.
با شروع روز کاری، از طریق قیمت‌های پیشنهادی فروشندگان و پیشنهادهای مختلف خریداران مبنای قیمت روز تعیین می‌شود؛ نرخ‌ها ممکن است تا پایان روز بسته به میزان نوسان کاهش یا افزایش یابند.
البته هنوز دامنه مشخصی برای نوسان در این بازار مشخص نشده است.
هم اکنون نرخ ارزها در معاملات بانکها و صرافیهای مجاز بطور لحظه‌ای در سامانه نظارت ارز (سنا) اعلام می‌شود که خلاصه گزارش خرید و فروش ارز در سامانه نیما (نظام معاملات یکپارچه ارزی) هم در آن اعلام می‌شود.
بنابر اعلام بانک مرکزی صرافی‌هایی که در این بازار فعالیت دارند باید هم حساب ریالی و هم ارزی داشته باشند و بازار متشکل ارزی باید به موجودی این حساب‌ها دسترسی داشته باشد تا به این طریق رقم مورد معامله از موجودی معامله‌کنندگان کسر یا به آن اضافه شود.
با این روش موجودی لحظه‌ای خریداران و فروشندگان مشخص می‌شود تا این از این طریق امکان معاملات آتی ارزی محدود شود.
بازار متشکل ارزی جایی برای معاملات صرافی‌ها و بانک‌هاست که حجم بالایی از ارز مورد معامله قرار می‌گیرد و افراد عادی کما فی السابق نمی‌توانند در این بازار معامله کنند و این افراد برای معاملات ارزی خود باید به صرافی‌ها بروند.
انتظار می‌رود بیشترین معاملات در بازار متشکل ارزی بین صرافیهای دولتی و صرافیهای کوچکتر صورت بگیرد که دسته دوم عمدتا در نقش خریدار ظاهر می‌شوند.
مسئولیت نظارت بر این بازار بر عهده بانک مرکزی است که گفته شده با این اینکه در این بازار سهامدار نیست اما در آن مشارکت معاملاتی هم دارد.
خریداران و فروشندگان (صرافیهای دولتی و بانکها) در بازار متشکل ارزی مانند معاملات بورس از طریق اعلام قیمت پیشنهادی مبنای قیمت معاملات روز را تعیین می‌کنند
آیا بازار متشکل مالی مانند بورس عمل می‌کند؟
این بازار در حالی قرار است شروع به کار کند که عده‌ای نسبت احتمال دخالت دولت در آن انتقادهایی مطرح کرده‌اند.
یکی از اهداف اصلی راه‌اندازی این بازار تبدیل آن به مرجعی برای مبنای نرخ ارز اعلام شده و دولت جمهوری اسلامی امیدوار است که با راه‌اندازی آن مبنای نرخ ارز تهران باشد نه بازارهایی نظیر دوبی، هرات و یا سلیمانیه.
“ساماندهی بازار ارز” یکی دیگر از اهدافی است که دولت از طریق راه‌اندازی این بازار جدید به دنبال آن است ولی بگفته بعضی از مخالفان این طرح هنوز مشخص نیست آزادی عمل این بازار و دامنه نوسان قیمت بعد از مشخص شدن پایه قیمت در روز؛ آنگونه که در بازارهای بورس متداول است، تا چه حد است.
عده‌ای از جمله عزت‌الله یوسفیان، عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی مشخصا به این نگرانی اشاره کرده‌اند.
او گفته: “چنانچه دولت در بازار ارز دخالت مستقیم داشته باشد برای اقتصاد ایران خطرناک خواهد بود و تا امروز هم یکی از دلایل عدم ثبات اقتصادی دخالت مستقیم دولت در بازارها است.”
بگفته آقای یوسفیان “نقش دولت در بازار ارز تنها باید حاکمیتی باشد نه تصدی‌گری؛ به عبارتی دولت در بازار ارز نباید به صورتی مداخله داشته باشد که مجدد اشخاصی چون جمشید بسم‌الله در بازار ایجاد کند.”
در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد در سال ۱۳۹۱ محمدرضا میرآبی، معروف به “جمشید بسم‌الله” به عنوان عامل اختلال در بازار ارز ایران معرفی و دستگیر شد.
در آن سال، محمدرضا رحیمی، معاون اول رئیس جمهور گفته بود که “جمشید بسم‌الله روی چهارپایه می‌ایستد و قیمت ارز را تعیین می‌کند.”
بحث دخالت دولت و تعیین دستوری نرخ ارز در سال‌های مختلف مورد انتقاد عده زیادی بوده است که نمونه بارز آن تعیین نرخ ۴۲۰۰ تومانی برای دلار در فروردین سال پیش بود که سایر نرخ‌ها غیرقانونی اعلام شد ولی قیمت دلار در بازار غیررسمی تا بیست هزار تومان هم در سال گذشته پیش رفت.
دولت ایران همزمان دلالان خیابانی و کانالهای نرخ ارز را عامل عمده‌ای در بی ثباتی بازار می‌داند و از سال گذشته تا کنون برخورد با آنها در دستور کار قرار گرفته است.
در روزهای پرتلاطم ارزی عموما تقاضا بالا می‌رود و عرضه کافی نیست و در چنین روزهایی اختلاف نرخ ارز در بازار غیررسمی با نرخ‌های رسمی افزایش می‌یابد.
دولت ایران امیدوار است با راه‌اندازی این بازار، نرخ اعلامی توسط کانالهای مرتبط با بازار غیررسمی را حذف کند و نرخ‌های جدید بازار متشکل را بعنوان مبنا جایگزین آن کند.
بسیاری از کارشناسان نرخ پایین‌تر ارز در مقایسه با بازار غیررسمی را دلیل خروج ارز، خروج کالا، و رانت می‌دانند که برای رسیدن به آن ممکن است افراد به بیش‌اظهاری در واردات و کم‌اظهاری در صادرات هم متوسل شوند.