آیتالله مکارم شیرازی روز دوشنبه 22 اذر ماه در دیدار اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس و در پاسخ به استفتاء عضو هیأت رئیسه کمیسیون ، فتوایی جدید درباره ازدواج دختران در سنین پایین صادر کرد. فاطمه ذوالقدر نماینده مجلس در حاشیه دیدار اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس با آیتالله مکارم شیرازی، درباره ازدواج دختران در سنین پایین سوال کرد و گفت ” در حال حاضر طبق قانون ازدواج دختران از سن ۱۳ سال به بالا امکانپذیر است. تبصرهای در قانون وجود دارد که با اذن ولی، امکان ازدواج دختران زیر ۱۳ سال هم وجود دارد؛ این در حالی است که ما ۴۲ هزار ازدواج زیر سن ۱۳ سال داریم و این مشکلات زیادی را ایجاد میکند ” آیت الله مکارم شیرازی در پاسخ به استفتای عضو کمیسیون فرهنگی گفت ” من از نظر فتوا این اجازه را نداده و نمیدهم. ممکن است در گذشته چنین چیزی جایز بوده؛ اما اکنون به خاطر مفاسدی که دارد تا زمانیکه دختر به بلوغ عقلی نرسد و قدرت تصمیمگیری نداشته باشد، اجازه ازدواج ندارد و حکم باطل بودن چنین ازدواجی را میدهم. “
دو روز پیش از فتوای جدید آیتالله مکارم شیرازی درباره ازدواج دختران در سنین پایین ، زهرا رحیمی، مدیرعامل جمعیت امام علی نیز درنخستین سمینار ازدواج کودکان در ایران اعلام کرده بود که در حال حاضر “۴۳ هزار دختر بچه ۱۰ تا ۱۵ سال” در کشور ازدواج کردهاند و از این تعداد “دو هزار” کودک از همسر خود “جدا یا بیوه شدهاند.” مدیر عامل جمعیت امام علی، سازمان غیر دولتی که در حوزه کودکان و نوجوانان در ایران فعالیت می کند، همچنین عنوان کرد در بیشتر این ازدواجها خانواده، دختر خود را در ازای پول و خانه معامله میکنند. براساس پژوهشی که جمعیت امام علی در ایران انجام داده است، ۱۷ درصد ازدواجها در ایران مربوط به دختران زیر ۱۸ سال است و در سال گذشته بیش از ۵ درصد ازدواج ها در سن کمتر از ۱۵ سالگی ثبت شده است.
زهرا کهرام، دبیر این سمینار نیز با تاکید براینکه مقابله با این موضوع نیازمند همکاری نهادهای مختلف و آگاهی رسانی به جامعه است گفت: “تعداد زیادی از ازدواج هایی که در کودکی رخ می دهد، به هیچ عنوان ثبت نمی شود و به همین دلیل کودکان حاصل از این ازدواج ها فاقد شناسنامه هستند.” به گفته خانم کهرام “۶۸ درصد ازدواج کودکان به دلیل سنت های قومی، ۲ درصد به دلیل اعتیاد، ۹ درصد فقر، ۱۷ درصد علاقه و ۱۱ درصد دلایل دیگر” است. فاطمه ذوالقدر، نماینده مجلس نیز با اشاره به قوانین مربوط به ازدواج دختران در سنین پایین در این سمینار از مجلس خواست تا اصلاح این قوانین را در اولویت قرار دهد . ازدواج دختران در سنین پائین همیشه از موضوعات چالش برانگیز بوده است ، موضوعی که به تجویز شریعت وارد قوانین مدنی ایران گردید اما عرف جامعه ایرانی تاکنون به ان تن نداده است هر چند امار رسمی نشان از افزایش اینگونه ازدواج ها و طلاق انها در برخی از مناطق کشور دارد ، اما ایا در قانون ایران سن ممنوعه ای برای ازدواج با دختران وجود دارد ؟ و اساسا چه سنی به عنوان سن قانونی ازدواج در قوانین ایران برای دختران تعیین شده است؟
سن ازدواج دختران قبل از انقلاب اسلامی
ﺳﻦ ازدواج ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب در ﻣﺎده 1041 ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﻮب 1313 ﺑﺮای دﺧﺘﺮان 15 ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد . ازدواج در کمتر از ﺳﻦ ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻨهاد دادﺳﺘﺎن و تائید دادگاه ﺻﻮرت ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ. اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮطﯽ ﮐﻪ دﺧﺘﺮ ﮐﻤﺘﺮ از 13 ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ زیرا ازدواج در این سنین مطلقا ممنوع بود و اجازه پدر یا تائید دادگاه ، ازدواج در این سنین را قانونی نمی کرد ، ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ازدواج دﺧﺘﺮان زﯾﺮ 15 ﺳﺎل تا 13 سال ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ دادﺳﺘﺎن و ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه از دادﮔﺎه ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮده، ھﺮ ﭼﻨﺪ وﻟّﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ازدواج راﺿﯽ و اذن ھﻢ داده ﺑﺎﺷﺪ. ازدواج دختران زیر 13 سال نیز تحت هر شرایطی مطلقا ممنوع بود . همچنین ﻣﺎده 1042 ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﻮب 1313 ازدواج ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ را ﻣﻨﻮط و ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اذن و اﺟﺎزه وﻟﯽ ﻧﻤﻮده بود
البته در سال 1353 سن قانونی ازدواج افزایش پیدا کرد زیرا در ﻣﺎده 23 ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺼﻮب 1353 ﻣﻔﺎد ﻣﺎده 1041 ﺑدین شرح ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﻮد ” ازدواج زن ﻗﺒﻞ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ 18 ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ. مع ذﻟﮏ در ﻣﻮاردی ﮐﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﻗﺘﻀﺎ ﮐﻨﺪ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎً در ﻣﻮردزﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻦ او از 15 ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﮐﻤﺘﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﺮای زﻧﺪﮔﯽ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ اﺳﺘﻌﺪاد ﺟﺴﻤﯽ و رواﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﭘﯿﺸنهاد دادﺳﺘﺎن و ﺗﺼﻮﯾﺐ دادﮔﺎه ﺷهرﺳﺘﺎن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ از ﺷﺮط ﺳﻦ اﻋﻄﺎء ﺷﻮد. ﻣﺮدی ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﻘﺮرات اﯾﻦ ﻣﺎده ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ھﻨﻮز ﺑﻪ ﺳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺮای ازدواج ﻧﺮﺳﯿﺪه ﻣﺰاوﺟﺖ ﮐﻨﺪ ﺣﺴﺐ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ھﺎی ﻣﻘﺮر در ﻣﺎده 3 ﻗﺎﻧﻮن ازدواج ﻣﺼﻮب ﺳﺎل 1316 ﻣﺤﮑﻮم ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ “
سن ازدواج دختران بعد ازانقلاب اسلامی
ﺳﻦ ازدواج اما ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب مجددا دست خوش تغییراتی شد ، در اولین تغییردر زﻣﺎن دوﻟﺖ ﻣﻮﻗﺖ ﻣﺎده 23 ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻤﺎﯾﺖ خانواده ﻣﺼﻮب ﺳﺎل 1353 که ازدواج دختران ﻗﺒﻞ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ 18 ﺳﺎل را ﻣﻤﻨﻮع کرده بود ، ﻟﻐﻮشد و ﺳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ازدواج، ﺑﺮای دﺧﺘﺮان 15 ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﻗﻤﺮی ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ. در دی ﻣﺎه ﺳﺎل 61 با الحاق تبصره 1 به ماده 1210 قانون مدنی که بیان میدارد ” سن بلوغ در دختر نه سال تمام قمری است ” سن قانونی برای ازدواج دختران بطور چشمگیری کاهش پیدا کرد زیرا تعیین سن بلوغ ( نه سال تمام قمری ) در دختران ملاک تعیین سن ازدواج گردید ، در همین سال ﻣﺎده 1041 ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﯾﮏ ﺗﺒﺼﺮه ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺻﻼح ﮔﺮدﯾﺪ ” ﻧﮑﺎح ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ ” در تبصره این ماده نیز تصریح گردید ” ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ ﺑﺎ اﺟﺎزه وﻟﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﺮط رﻋﺎﯾﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﻮﻟﯽ ﻋﻠﯿه ” در این ماده ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد وﻟّﯽ واﮔﺬار گردیده بود ، در واقع در سال 1361 ازدواج دختران زیر سن 9 سال قمری با اجازه ولی قانونی گردید .
اما تفاوت سن بلوغ در افراد و نیاز به تعیین معیاری برای حداقل سن ازدواج برای رفع مشکلات حقوقی پیرامون این امر موجب گردید که بار دیگر ماده 1041 قانون مدنی در سال 1379 توسط مجلس شورای اسلامی مورد اصلاح قرار گیرد اما شورای نگهبان با ماده اصلاحی مجلس موافقت نکرد و انرا مغایر با شرع اعلام نمود لذا ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺎ ﺷﻮرای نگهبان موضوع بررسی نهایی این ماده به ﻣﺠﻤﻊ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻈﺎم ار جاع شد و در نهایت در ﺗﯿﺮ ﻣﺎه 1381 ﻣﺠﻤﻊ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻈﺎم ماده مذکور را ﺑدین شرح تصویب نمود : ” ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح دﺧﺘﺮ ﻗﺒﻞ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ 13 ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﺷﻤﺴﯽ ﻣﻨﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ اذن وﻟﯽ ﺑﻪ ﺷﺮط رﻋﺎﯾﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺑﺎ ﺗﺸﺨﯿﺺ دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ “
با توجه به این ماده که در حال حاضر نیز اجراء میگردد، دﺧﺘﺮان ﻗﺒﻞ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ 13 سالگی ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑﻠﻮغ ھﻢ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ برای ازدواجﻋﻼوه ﺑﺮ اذن ﭘﺪر ﺑﺎﯾﺪ از ﺳﻮی دادﮔﺎه ﻧﯿﺰ ﻣﺼﻠﺤﺖ اﯾﻦ ازدواج ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﺗﺎ در دﻓﺎﺗﺮ رﺳﻤﯽ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ برسد ، بنابراین ازدواج دختران در زیر سن 13 سال ﺑﺪون ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺼﻠﺤﺖ از ﺳﻮی دادﮔﺎه ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖھﺮ ﭼﻨﺪ وﻟّﯽ آﻧﺎن اذن داده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اذن وﻟّﯽ در صورتی موثر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ دادﮔﺎه ﻗﺮار ﮔﯿﺮد وﮔﺮﻧﻪ ﺑﯽ اﺛﺮ اﺳﺖ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ، دادﮔﺎه ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮﻧﺪه اﺻﻠﯽ اﺳﺖ. که البته علت اشکال شورای نگهبان در مورد ماده 1041 قانون مدنی اصلاحی مجلس در سال 1379 نیز همین امر بوده .
موانع قانونی ازدواج با دختران زیر 13 سال
تنها مانع قانونی برای مخالفت با ازدواج زیر 13 سال در شرایطی که پدر به این ازدواج رضایت و اذن داده و دادگاه نیز چنین ازدواجی را تائید کرده ، استفاده از ماده 1062 قانون مدنی است . این ماده در شرايط صحت نكاح مقرر میدارد “نكاح واقع مي شود به ايجاب و قبول بالفاظي كه صريحا دلالت بر قصد ازدواج نمايد. ” بنابراین مخالفت دختر در انجام عقد نکاح میتواند مانع از تحقق این عقد شود ولی از انجا که دختران زیر 13 سال در سلطه و استیلای نظرات و تصمیمات پدران خود هستند و معمولا امکان اعتراض ندارند تنها نقطه امید برای جلوگیری از اینگونه ازدواج ها همان ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺼﻠﺤﺖ از ﺳﻮی دادﮔﺎه است که در ماده 1041 قانون مدنی قید گردیده زیرا در صورتی که دادگاه ازدواج را به مصلحت دختر تشخیص ندهد و انرا تائید نکند ، مجوزی برای ازدواج صادر نمیگردد .
مجازات قانونی ازدواج با دختران زیر 13 سال
ماده 646 قانون مجازات اسلامی مقرر مینماید ” ازدواج ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ ﺑﺪون اذن وﻟﯽ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ. ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺮدی ﺑﺎ دﺧﺘﺮی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﺑﻠﻮغ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﻘﺮرات ﻣﺎده 1041 ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ وﺗﺒﺼﺮه ذﯾﻞ آن ازدواج ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﺗﻌﺰﯾﺮی از ﺷﺶ ﻣﺎه ﺗﺎ دو ﺳﺎل ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽ ﮔﺮدد ” البته باید توجه داشت این ماده ضمانت اجرای ماده 1041 قانون مدنی مصوب 1361 بوده حال انکه ماده 1041 قانون مدنی همانطور که گفته شد در 1379 بازنگری و اصلاح گردیده با این وجود این مجازات برای ازدواج با دختر نابالغ بدون اذن پدر به ظاهر باقی است اما به نظر میرسد در صورت اذن پدر ، ازادواج با دختر نابالغ مجازاتی در پی نداشته باشد .
نتیجه اینکه : در حال حاضر مطابق ماده 1041 قانون مدنی اصلاحی سال 1379 که مقرر میدارد ” ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح دﺧﺘﺮ ﻗﺒﻞ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ 13 ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﺷﻤﺴﯽ ﻣﻨﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ اذن وﻟﯽ ﺑﻪ ﺷﺮط رﻋﺎﯾﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺑﺎ ﺗﺸﺨﯿﺺ دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ ” اساسا در قانون ایران سن ممنوعه ای برای ازدواج با دختران وجود ندارد. زیرا در صورت اذن پدر و تائید دادگاه ، دختران در سن شش سالگی هم بدون منع قانونی می توانند ازدواج کنند . اما اینک با فتوای جدید آیتالله مکارم شیرازی در خصوص بطلان ازدواج دختران در زیر سن 13 سال این امکان برای نمایندگان مجلس دهم فراهم است که فتوای مذکور را در قالب طرحی به تصویب رسانده و به شورای نگهبان ارائه دهند تا شاید چالش عدم سن ممنوعه برای ازدواج با دختران پس از سه دهه برطرف گردد .