سلمان هادوی
همه ما کم و بیش نام تورم را شنیدهایم و مفهوم آن را در زندگی خود لمس کردهایم. کاهش قدرت خرید، کاهش ارزش پول کشور، افزایش قیمت کالاها و خدمات، همه از آثار وجود تورم است. تورم و تغییر نرخ تورم یکی از عوامل تأثیرگذار بر همه بخشهای اقتصاد و بازارهای مالی مانند بازار بورس و سهام است؛ بنابراین برای سنجش اقتصاد یک کشور از نرخ تورم استفاده میشود؛ زیرا این نرخ، ارزش پول کشور را نشان میدهد. برای درک بهتر این موضوع لازم است بدانیم که به صورت کلی تورم چیست، چگونه ایجاد میشود و چه تأثیراتی بر اقتصاد دارد.
تورم
از نظر اقتصادی، تورم یا Inflation به افزایش سطح عمومی قیمتها در یک بازه زمانی مشخص گفته میشود. تورم را میتوان افزایش بیرویه قیمت کالاها و خدمات بدون پشتوانه و بدون برنامهریزی دانست که باعث کاهش قدرت خرید میشود و تعادل میان تقاضای محصولات با نقدینگی موجود برای خرید محصولات را بر هم میزند.
بدین ترتیب تورم، تغییر در یک شاخص قیمت است و معمولاً شاخص قیمت مصرفکننده را برای آن در نظر میگیرند. شاخص قیمت مصرفکننده نیز، معیاری برای ارزیابی میانگین وزنی سبدی از کالاها و خدمات مانند غذا، حمل و نقل، بهداشت و درمان و … است که در محاسبه تورم استفاده میشود. بانک مرکزی هر کشور، سبدی از کالاها را تعیین میکند و براساس تغییرات قیمت این سبد، تورم سالانه را محاسبه میکند.
تورم زمانی ایجاد میشود که تقاضا برای خرید کالاها و محصولات افزایش یابد، اما میزان موجود این کالاها و خدمات در سطح جامعه کم باشد. در واقع، زمانی که فاصله میان قیمت واقعی با قیمت فروش کالاها زیاد شود، در اصطلاح میگویند که قیمتها متورم شده است. هرچه این فاصله بیشتر شود، نرخ تورم نیز بیشتر خواهد شد.
انواع تورم
در اقتصاد چندین نوع تورم وجود دارد و به طور کلی به سه نوع اصلی تقسیم میشود. دسته اول، تورم آرام یا خفیف است که سبب افزایش ملایم قیمتها میشود و معمولاً افزایش تا ۸ درصد را برای آن در نظر میگیرند. دسته بعدی، تورم شدید یا شتابان است که افزایش قیمتها سریعتر اتفاق میافتد. برای این دسته، نرخ تورم بین ۱۵ تا ۲۵ درصد معمولاً اعلام میشود؛ اما نوع آخر، تورم بسیار شدید، افسار گسیخته یا ابرتورم است که نرخ تورم حدود ۵۰ درصد است و قیمتها در بازههای زمانی کوتاهمدت به طور مثال هر ۶ ماه، دو برابر میشوند.
این تقسیمبندی خود به دستههای کوچکتری نیز تقسیم میشود؛ از جمله تورم پنهان، تورم رسمی، تورم ساختاری، تورم مهار شده، تورم سرکش و … .
چگونگی ایجاد تورم
تورم کنترلشده در دنیا میتواند یکی از عوامل گسترش اقتصاد باشد. تأمین کسری بودجه دولت، افزایش قیمت حاملهای انرژی و حذف یارانهها میتواند در پی وجود تورم باشد؛ اما بالا رفتن تورم آثار منفی بر اقتصاد بر جای میگذارد. عوامل متعددی بر ایجاد تورم و افزایش نرخ آن اثرگذار است. همانطور که گفتیم، به طور کلی کاهش عرضه یا افزایش تقاضا سبب ایجاد تورم میشود؛ بنابراین باید دلایلی که باعث کاهش عرضه یا افزایش تقاضا میشود، در ایجاد تورم بررسی شود.
یکی از دلایل ایجاد تورم، کسری بودجه دولت است؛ زیرا در این زمان، مخارج دولت افزایش یافته و سبب افزایش تقاضا نیز میشود. نحوه تأمین کسری دولت یکی دیگر از عوامل تشدید تورم است. استقراض از بانک مرکزی یا بانکهای خارجی، باعث افزایش پایه پولی و نقدینگی در اقتصاد میشود که آثار تورمی دارد.
افزاش واردات نیز یکی دیگر از عوامل ایجاد تورم است؛ زیرا اقتصاد کشور به قیمت کالاهای سایر کشورها وابسته خواهد بود و تورم آنها میتواند بر تورم داخل کشور نیز تأثیرگذار باشد.
انتشار اوراق بدهی یکی از ابزارهای دولت برای پیادهسازی سیاستهای مختلف است. در صورتی که دولت سیاست پولی انبساطی را در برنامه خود داشته باشد، با افزایش حجم نقدینگی در بلندمدت تورم را افزایش میدهد.
برخی از اتفاقات غیراقتصادی یا سیاسی نیز میتواند بر ایجاد تورم تأثیرگذار باشد. از جمله بروز اتفاقاتی مانند زلزله، سیل، جنگ، اعتصاب و اعتراضات داخلی، همگی بر افزایش تورم اثر میگذارند.
چگونگی کنترل تورم
روشها و سیاستهای مختلفی برای مهار تورم تاکنون ارائه شده است که به کمک آنها میتوان نرخ تورم را کاهش داد؛ اما توجه به این نکته ضروری است که هر روش برای دوره زمانی خاص و منطقهای خاص قابل استفاده است. هر کشور باید سیاستهای خاص خود را در کنترل تورم در پیش گیرد. همچنین استفاده از یک ابزار در زمانهای مختلف نیز کارساز نیست.
به طور کلی، ابزارهایی که برای کنترل تورم استفاده میشود، عبارت است از:
- سیاستهای پولی و مالی: دولت با اجرای سیاستهای پولی و مالی مختلف، برای کنترل و کاهش تورم اقدام میکند. این سیاستها باید در راستای کاهش نقدینگی و پول در گردش در جامعه باشد تا تورم نیز کاهش یابد. بسیاری از سیاستهای پولی و مالی انقباضی برای این هدف استفاده میشوند.
- سیاستهای درآمدی: دولت به وسیله اجرای سیاستهای درآمدی مختلف و با دخالت مستقیم خود، متغیرهای تعیینکننده تورم را دستکاری کرده و نرخ تورم را کاهش میدهد.
محاسبه تورم
با توجه به مطالبی که گفتیم، نرخ تورم با استفاده از شاخص قیمت مصرفکننده محاسبه میشود. معادله محاسبه نرخ تورم به صورت زیر است:
که در آن:
CPIp : شاخص کالا و خدمات در زمان حال
CPIb : شاخص کالا و خدمات در زمان پایه
در نظر گرفته میشود.
تأثیر تورم بر اقتصاد و بازار بورس
همانطور که گفتیم میزان معقولی از تورم برای هر اقتصاد ضروری است و توسعه اقتصاد را بهبود میبخشد؛ اما درصدهای بالای تورم، اثرات منفی بر اقتصاد و بازارهای مالی دارد. از جمله اینکه ثبات سیاسی و اقتصادی کشور از بین میرود؛ قیمت کالاها و خدمات بیرویه افزایش مییابد؛ سبب کاهش واردات و صادرات میشود و نرخ ارز را افزایش میبخشد.
افزایش تورم سبب میشود که قدرت خرید کاهش یابد و فروش شرکتها نیز کمتر شود. بدین ترتیب، سودآوری شرکتها کاهش مییابد. از طرف دیگر، بهای تمام شده کالاها و محصولات برای شرکتها افزایش خواهد یافت که مجدد سبب کاهش سود شرکتها میشود. با کم شدن سود واقعی شرکتها نسبت به سود پیشبینی شده، قیمت سهام آنها دچار افت میشود و میتواند بر شاخص بورس اثر گذاشته و آن را کاهش دهد.
در صورتی که شرایط تورمی ادامهدار باشد، شرکتها مجبور به افزایش قیمت محصولات خود میشوند. افزایش قیمت محصولات، میتواند سود اسمی تحت تأثیر تورم را برای آنها بیشتر کند. بدینصورت، قیمت سهام شرکتها در بلندمدت افزایش یافته و سبب افزایش شاخص بورس میشود.
از طرف دیگر، به دلیل ریسک بالای نگهداری پول نقد در شرایط تورمی، افراد ترجیح میدهند تا گزینههای مختلف سرمایه گذاری را در نظر بگیرند و حجم نقدینگی خود را کاهش دهند. این موضوع سبب میشود تا استقبال از بازار بورس و سهام بیشتر شود و افراد، فعالیت در بازار سرمایه را به یکی از گزینههای سرمایه گذاری خود تبدیل کنند. در این صورت، حجم معاملات در بازار سهام افزایش یافته و سبب رونق بیشتر بورس میشود.
برای تعیین دقیق تأثیرات تورم بر اقتصاد و بازار سرمایه باید عوامل متعدد دیگری را نیز در نظر گرفت و تنها به بررسی رابطه آنها نمیتوان اتکا کرد؛ زیرا اثرات تورم بر بازار سرمایه در کوتاهمدت و بلندمدت میتواند بسیار متفاوت باشد.
یکی از متغیرهای مهم اقتصاد کلان، نرخ تورم است. تورم، پدیدهای پیچیده است که میتواند سبب بروز چالشهایی در اقتصاد هر کشور شود. با این حال سطحی از تورم برای اقتصاد لازم است، اما افزایش نرخ آن آثار سویی بر کل جامعه خواهد داشت. یکی از وظایف مهم دولت و بانک مرکزی هر کشور، کنترل و کاهش نرخ تورم است که با استفاده از سیاستها و روشهای مختلف برای آن تلاش میکنند. بازار بورس و سهام نیز از تأثیرات نرخ تورم در امان نیست و تغییر تورم بر روند قیمتها در این بازار اثرگذار خواهد بود؛ بنابراین توجه به نرخ تورم و تغییرات آن برای سرمایه گذاری لازم است.
نرخ تورم سال ۹۹ ایران از پیشبینی صندوق بینالمللی پول فراتر رفت
مرکز آمار ایران روز یکشنبه اول فروردین با انتشار گزارشی اعلام کرد که تورم ۱۲ ماهه منتهی به اسفند ۱۳۹۹ نسبت به دور مشابه سال قبل به ۳۶.۴ درصد رسید.
این رقم حتی بیشتر از آخرین پیشبینی صندوق بینالمللی پول درباره نرخ تورم سال گذشته خورشیدی ایران است. این نهاد بینالمللی در آخرین ارزیابی خود از نرخ تورم ایران که ماه اکتبر ۲۰۲۰ منتشر شد، پیشبینی کرده بود که تورم سالانه ایران در سال ۱۳۹۹ حدود ۳۰.۵ درصد باشد.
مرکز آمار ایران در گزارش خود همچنین میگوید تورم نقطه به نقطه اسفندماه (رشد قیمتها در اسفند سال گذشته نسبت به اسفند ۹۸) حدود ۴۸.۷ درصد بوده است.
با این حال، برخی ارقام منتشر شده در جزئیات رشد قیمتهای گزارش مرکز آمار حتی بسیار پایینتر از برآوردهای دیگر نهادهای رسمی جمهوری اسلامی است.
برای نمونه در حالی که مرکز آمار میگوید قیمت گوشت قرمز و مرغ در اسفند پارسال نسبت به ماه مشابه ۹۸ تنها ۶۲ درصد رشد داشته، آمارهای وزارت صنعت، معدن و تجارت نشان میدهد که رشد قیمتها بیش از ۷۷ درصد بوده است.
وزارت صمت میگوید قیمت گوشت مرغ در اسفند ۹۸ حدود ۱۲ هزار و ۵۰۰ تومان بود که اسفند پارسال به بیش از ۲۲ هزار تومان رسید.
این در حالی است که قیمت واقعی مرغ طبق گزارش رسانههای داخلی و نه قیمت رسمی اعلام شده توسط دولت، در هفتههای پایانی پارسال به ۳۰ هزار تومان نیز رسیده بود؛ به عبارتی تورم نقطه به نقطه اسفندماه برای گوشت مرغ در واقع ۱۴۰ درصد است.
همچنین در حالی که مرکز آمار مدعی است افزایش قیمت مسکن طی اسفند ۹۸ تا اسفند پارسال زیر ۳۰ درصد بوده، آخرین آمار بانک مرکزی نشان میدهد که رشد قیمت مسکن در تهران از بهمن ۹۸ تا بهمن پارسال بیش از ۹۷ درصد بوده است. هنوز بانک مرکزی گزارش اسفندماه را منتشر نکرده است.
به هر حال، مرکز آمار ایران میگوید نرخ تورم نقطه به نقطه اقلام خوراکی در اسفند پارسال به طور متوسط ۶۶.۶ درصد و کالاهای غیرخوراکی و خدمات حدود ۴۰.۵ درصد بوده است.
صندوق بینالمللی پول پیشبینی کرده بود نرخ تورم در ایران برای سال ۱۳۹۹ حدود ۳۰.۵ درصد باشد و بالاترین رقم در جهان بعد از کشورهای ونزوئلا، زیمبابوه، لبنان و سودان باشد.
این نهاد بینالمللی برای سال جاری خورشیدی نیز نرخ تورم ایران را ۳۰ درصد پیشبینی کرده که بالاترین رقم در جهان بعد از کشورهای ونزوئلا، سودان، یمن و سورینام خواهد بود.
بانک مرکزی نرخ تورم سال ۹۸ را اعلام کرد/ بالاترین رکورد از سال 74
براساس آمارهای بانک مرکزی، نرخ تورم سالهای ۹۷ و ۹۸ به ترتیب ۳۱.۲ درصد و ۴۱.۲ درصد بوده که به ترتیب ۴.۳ درصد و ۶.۴ درصد بیشتر از نرخ تورم اعلامی توسط مرکز آمار ایران برای همین دوره زمانی است.
بانک مرکزی نرخ تورم سال های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ را رسما اعلام کرد.
عبدالناصر همتی رئیس بانک مرکزی در نامه ای به سید ابراهیم رئیسی رئیس قوه قضائیه در تاریخ ۱۰ فروردین ماه ۱۳۹۹ و در راستای اجرای تکالیف قانونی محول شده به این بانک مطابق با ماده ۴ آیین نامه اجرایی قانون الحاق یک تبصره به ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی (مصوب اردیبهشت ماه ۷۷) و برخی قوانین دیگر، شاخص تورم سالانه و ماهانه سال ۱۳۹۸ و سال های قبل را جهت محاسبه میزان مهریه و خسارت تاخیر تادیه چک اعلام کرد.
براساس جدول زیر (پیوست نامه همتی به رئیسی)، نرخ تورم سال های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ براساس محاسبات بانک مرکزی به ترتیب ۳۱.۲ درصد و ۴۱.۲ درصد بوده است. براساس این آمار، نرخ تورم سال گذشته در چهار دهه اخیر، بالاترین نرخ تورم سالیانه کشور بعد از سال ۱۳۷۴ بوده است.
این در حالی است که مرکز آمار ایران، نرخ تورم سال های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ را به ترتیب ۲۶.۹ درصد و ۳۴.۸ درصد اعلام کرده است. به عبارت دیگر، نرخ تورم اعلام شده توسط مرکز آمار ایران در دو سال اخیر به ترتیب ۴.۳ درصد و ۶.۴ درصد کمتر از نرخ تورم اعلامی بانک مرکزی بوده است.
آخرین باری که بانک مرکزی به صورت رسمی، نرخ تورم را اعلام کرده بود، آبان ماه ۱۳۹۷ بود. از آذرماه ۱۳۹۷ و همزمان با نزدیک شدن نرخ تورم به ۴۰ درصد، دولت دستور داد صرفا مرکز آمار نرخ تورم را منتشر کند و به همین دلیل، بانک مرکزی از اعلام این شاخص اقتصادی خودداری کرد.
نرخ تورم واقعی در ایران
استاد دانشگاه جانز هاپکینز: نرخ واقعی تورم در ایران 156 درصد است
استیو هنکی اقتصاددان در توییتی فاش کرد که برخلاف ادعای رژیم ایران که تورم را 26 درصد اعلام کرده، نرخ واقعی تورم در این کشور «رقم حیرتانگیز 156 درصد در سال» است.
استاد دانشگاه جانز هاپکینز در حساب کاربری خود در توییتر نوشت: «در گزارش شهریور 99 مرکز آمار رژیم ایران، نرخ تورم 26 درصد در سال گزارششده است. این کاملاً مسخره است. من نرخ تورم در ایران را بهصورت دقیق حساب کردم که رقم حیرتانگیز 156 درصد در سال است! حاکمیت فاسد ایران اطلاعات گمراهکننده میدهد.»
پیشتر احسان سلطانی، پژوهشگر اقتصادی در تحلیل افزایش قیمتها نوشت: «دولت با اتخاذ سیاستهای اقتصادی نئولیبرال، افزایش قیمت غذا را به جای مالیاتستانی و واقعیسازی قیمت نهادههای صنایع رانتی، در دستور کار قرار داده است.»
گفتنی است، دولت روحانی در 24 سال گذشته رکورددار بالاترین نرخ تورم در ایران شد. پیش از این، در سال 1995، دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی، تورم از 40 درصد عبور کرد و به مرز 50 درصد نزدیک شده بود.
بر همین اساس، بعد از دولت هاشمی رفسنجانی، دولت حسن روحانی، رکوردار تورم بیش از 40 درصدی در ایران است؛ طی 24 سال اخیر تورم در هیچ مقطعی در ایران، به بیش از 40 درصد نرسیده بود.
این در حالی است که سالهای اخیر، حسن روحانی، بارها شعار تورم تک رقمی را تکرار می کرد که تنها به صورت مقطعی و موقت محقق شد و چندان دوام نیاورد.