پایگاه خبری / تحلیلی نگام _ جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا بر اساس آخرین آمار موجود قابل استناد در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۹.۱ میلیون نفر است که ۲۹.۲ درصد از جمعیت ایران را تشکیل میدهد.
جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا در سال ۱۹۹۰ میلادی، بالغ بر ۸۲۰ هزار نفر بوده است، که این رقم در سال ۲۰۱۹ میلادی به رقم ۹.۱ میلیون نفر رسیده است و در واقع در طی ۳۰ سال گذشته، جمعیت مهاجران ایرانی ۳.۲ برابر شده است.
بر اساس دادههای سالنامه مهاجرتی ایران، کشورهای دارای بیشترین جمعیت ایرانی (افراد متولد ایران) امارات متحده عربی، ایالات متحده آمریکا، کانادا، آلمان، انگلستان، ترکیه، سوئد، استرالیا، کویت، هلند، قطر، فرانسه، نروژ، اتریش، دانمارک، ایتالیا، عراق، سوییس و بلژیک هستند.
آمارهای سال ۲۰۱۹ نشان میدهد بهطور کلی یکمیلیون و ۳۰۱هزار و ۹۷۵ ایرانی به این کشورها مهاجرت کردهاند، درحالی که در سال ۱۹۹۰ آمار ایرانیان مهاجر در کل جهان ۶۳۱هزار و ۳۳۹ نفر بوده است.
دادههای سازمان ملل میگوید آمریکا نخستین مقصد مهاجران ایرانی است.
آمار ایرانیان در این کشور بر اساس دو معیار ارایه میشود: «طبق آخرین آمار موجود یعنی سال ۲۰۱۷ جمعیت ایرانیان ساکن در آمریکا بر اساس محل تولد ایران به ۳۹۵هزار نفر رسیده است. این رقم بر اساس اصالت ایرانی هرچند محل تولد خاک آمریکا باشد، به ۴۷۷هزار نفر میرسد.»
اغلب این ایرانیان یعنی بیش از۷۴درصد آنان دارای تحصیلات بالاتر از دیپلم هستند و حدود ۷۲درصد آنان در سن کار یعنی از ۱۸ تا ۶۴سال قرار دارند: «درصد افراد با تحصیلات تکمیلی یا دورههای حرفهای نیز رو به افزایش بوده و ۲۹درصد ایرانیان بالاتر از ۲۵سال ساکن آمریکا دارای تحصیلات تکمیلی هستند.»
دریافت تابعیت آمریکایی ایرانیان در دوران ریاستجمهوری ترامپ کاهش یافته است، اما آمارها میگوید از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ هر سال بین ۸ تا ۱۰هزار نفر ایرانی تابعیت این کشور را دریافت میکردند. در این سالها تعداد ایرانیانی که توانستهاند اقامت دائم قانونی این کشور را دریافت کنند یا ویزاهای موقت کاری و تحصیلی بگیرند بهخصوص از سال ۲۰۱۵، رو به کاهش بوده است.
از نظر شغلی «بیش از ۵۶درصد از افراد شاغل در مشاغل مدیریتی، کسب و کار و هنر فعالیت میکنند و پس از آن ۲۲درصد از ایرانیان در مشاغل فروش و دفتری مشغول به کار هستند.» عمدهترین محل فعالیت نیروی کار ایرانی «خدمات آموزشی، مراقبتهای بهداشتی و خدمات اجتماعی و پس از آن متخصصان، دانشمندان و مدیران اجرایی و مدیران خدمات پسماند و در جایگاه سوم خُردهفروشی بوده است.» روند اشتغال ایرانیان در آمریکا نشان میدهد که خوداشتغالی در آنها کاهش یافته است.
بر اساس آمار سازمان ملل در سال ۲۰۱۹، بیشترین ایرانیان مهاجر در اروپا در کشورهای آلمان، انگلیس، سوئد، هلند و فرانسه ساکناند، اما آمارها از نظر اجازه اقامت معتبر اندکی متفاوت است و آمارهای سال ۲۰۱۸ نشان میدهد بیش از ۷۳هزار ایرانی در آلمان زندگی میکنند.
اما یکی از مقاصد مهم مهاجرت ایرانیان در سالهای اخیر ترکیه است. «با گشوده شدن کانال پناهجویی در ترکیه پس از تحولات منطقهای دهه اخیر در سوریه و عراق، تعداد ایرانیانی که بهعنوان پناهجو در این کشور ثبت شدهاند افزایش چشمگیری داشته است.
با توجه به دادههای مهاجرتی سازمان ملل متحد، تعداد ایرانیان در ترکیه ۸۳هزار نفر گزارش شده است، ولی این آمار در پایگاه داده دوجانبه بانک جهانی برای سال ۲۰۱۷ در ترکیه ۳۶هزار نفر اعلام شده است. به نظر میرسد آمار ثبت شده بانک جهانی بدون احتساب تعداد ایرانیان در ترکیه در حالت انتظار و بهصورت پناهجویی است.» در سال ۲۰۱۸ تعداد مهاجران ایرانی که وارد ترکیه شدند افزایش ناگهانی در مقایسه با سال ۲۰۱۷ داشت.
در سال ۲۰۱۸ ایران در جایگاه پنجم مهاجرت به ترکیه بوده است. این جهش ناگهانی، در خرید خانههای ترکیه از سوی ایرانیان هم به چشم میخورد. تا سالهای ۲۰۱۵،۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ رتبه ایرانیان در خرید خانه در کشور ترکیه هشتم بود، ولی در سالهای ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ ایرانیان دومین خارجیانی بودند که در ترکیه خانه خریدند. آمارهای سه ماه اول سال ۲۰۲۰ نشان میدهد ایرانیان به جای عراقیها در رتبه اول خرید خانه در ترکیه نشستهاند.
کشورهایی که بیشترین ایرانی را در آسیا دارند امارات متحده عربی، کویت، قطر، عراق، مالزی، ارمنستان، ژاپن، ترکمنستان و پاکستان و … هستند. مهاجرت ایرانیان به استرالیا هم سالهاست در وضع صعودی قرار دارد و در سال ۲۰۱۹ بیش از ۷۳هزار ایرانی در این کشور زندگی میکردند. این عدد به نسبت سال ۲۰۱۰ بیش از ۱۰۰ درصد افزایش داشته است.
مهاجرت دانشجویی
سال ۲۰۰۳ ایران حدود ۱۹هزار دانشجو در خارج از کشور داشت. این عدد در سال ۲۰۱۷ به حدود ۵۳هزار نفر رسید. با این حال «سهم دانشجوفِرستی ایران از کل بازار دانشجویان بینالمللی جهان از سال ۲۰۱۲ روندی کاهشی به خود گرفته و از حدود ۱.۳درصد به حدود ۰.۹درصد رسیده است. رتبه دانشجوفِرستی ایران طی سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۷ از جایگاه ۱۲ به رتبه ۲۰ تنزل کرده است.» پنج مقصد اصلی دانشجویان ایرانی کشورهای آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا و کاناداست. آمریکا چهار دهه است که اولین مقصد دانشجویان ایرانی است: «در سال ۲۰۱۸ میلادی، تعداد ۱۲هزار و ۱۴۲ دانشجوی ایرانی در آمریکا مشغول به تحصیل بودهاند.» دومین مقصد محبوب سالهای اخیر دانشجویان ایرانی ترکیه است. آمارهای سال ۲۰۱۷ نشان میدهد این کشور میزبان بیش از ٦هزار دانشجوی ایرانی است: «همجواری و نزدیکی فرهنگی، لغو ویزا میان دو کشور، زبان ترکی، موقعیت و بورسیههای تحصیلی در دانشگاههای ترکیه منجر به افزایش دانشجویان ایرانی در کشور ترکیه در سالهای اخیر شده است.»
مقاصد بعدی دانشجویان ایرانی آلمان و ایتالیاست؛ هر کدام با بیش از ۴هزار دانشجو. «بورسیههای تحصیلی، هزینههای زندگی نسبتا پایین در این کشورها، پیری جمعیت و نیاز به نیروی کار جوان باعث شده است برنامههای جذاب و متنوعی برای جذب دانشجویان داشته باشند.» کانادا هم میزبان نزدیک به ۴هزار دانشجوی ایرانی است: «محدودیتهای دولت ترامپ برای ورود اتباع و دانشجویان ایرانی به خاک آمریکا، زبان انگلیسی و برنامههای تسریع ورود و جذب دانشجو در کانادا، حضور جمعیت قابل توجه ایرانیان در کانادا که زمینه آگاهی جوانان ایرانی را از فرصتهای دانشجویی در این کشور فراهم میکند ازجمله عواملی است که در رشد تعداد دانشجویان ایرانی در این کشور موثر بوده است.» «بهطور کلی تاکنون هیچ آمار دقیق و مشخصی از میزان بازگشت ایرانیان خارج از وطن تهیه نشده است؛ برنامهای نیز در راستای بازگرداندن این افراد برای خدمت به کشور بهکار گرفته نشده است. تنها اقدامی که در این راستا شکل گرفته طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم است که به منظور تسهیل شرایط ایرانیان بازگشتی ایجاد شده است.» آمارهای بازگشت فارغالتحصیلان و متخصصان ایرانی خارج از کشور به داخل نشان میدهد از اسفند ۱۳۹۴ تا فروردین ۱۳۹۹ تعداد ۱۵۶۰ متخصص ایرانی به کشور بازگشتهاند، یعنی «از زمان آغاز رسمی طرح همکاری با متخصصان ایرانی بهطور متوسط روزانه بیش از یک متخصص ایرانی به کشور بازگشته است.»
اما یکی از جالب توجهترین آمار مربوط به آن است که دادههای آماری نشان میدهد جمعیت دانشجویان ایرانی در کشور آمریکا در بازه زمانی سالهای 2003 تا 2008 با یک شیب ملایم در حال افزایش بود و در میانه سالهای 2009 تا 2016 با یک شیب صعودی قابلتوجه رشد کرد. در دوران دولت ترامپ رشد جمعیت دانشجویان ایرانی در آمریکا در مقایسه با سالهای گذشته متوقف شد و لذا دانشجویان ایرانی در بازه 2017 تا 2019 در تراز 12 هزار نفر ثابت مانده است، چراکه از یک طرف تحریمهای اقتصادی و نوسانات ارزی منجربه افزایش شهریهها و هزینههای زندگی برای بسیاری از دانشجویان ایرانی شد و از طرف دیگر سیاستهای مهاجرتی آمریکا (صدور ویزا) و ممنوعیت ورود اتباع کشورهای عمدتا مسلمان ازجمله ایران باعث ایجاد مشکل و عدم اطمینان در میان بسیاری از دانشجویان ایرانی شد. کاهش دانشجویان ایرانی در آمریکا در رشتههای مهندسی نیز مشهود است؛ جمعیت ایرانیانی که در رشتههای مهندسی در دانشگاههای آمریکا ثبتنام کردهاند از سال 2016 روندی کاهشی به خود گرفته و از پنج هزار و 20 نفر در سال 2016 به چهار هزار و 540 نفر در سال 2018 رسیده است. کشور ایران در رتبهبندی کشورهای دانشجوفرست به آمریکا با درنظر گرفتن تعداد دانشجویان مشغول تحصیل در دانشگاههای برتر آمریکا در جایگاه دهم قرار دارد و کشورهای چین، هند و کرهجنوبی در جایگاه اول تا سوم قرار دارند.
از طرفی براساس نتایج پیمایشهای رصدخانه مهاجرت ایران، میل (تصمیم) به مهاجرت در میان دانشجویان و فارغالتحصیلان در ایران، چیزی حدود 42 درصد است. بهعبارت دیگر 42 درصد از دانشجویان و فارغالتحصیلان دانشگاهی ایران، میل یا تصمیم به مهاجرت از کشور را دارند. بااینحال فقط 11درصد از این تعداد، اعلام کردهاند که برنامهریزی و اقدام عملی برای مهاجرت انجام دادهاند. براساس پیمایش (محدود و آنلاین) که در پاییز 1398 توسط رصدخانه مهاجرت ایران در میان بیش از 100 نفر از صاحبان کسبوکار صورت گرفت، مشخص شد که میل (تصمیم) به مهاجرت در حوزه فعالان کسبوکار با دانشجویان و متوسط جامعه تفاوت دارد. براساس نمونه پیمایش مذکور، میل به مهاجرت در میان صاحبان استارتاپ و کسبوکارهای نوپا پایینتر از متوسط جامعه و حدود 27درصد است، درحالیکه میل (تصمیم) به مهاجرت در میان صاحبان کسبوکارهای کوچک و متوسط 46درصد است. میل به بازگشت به کشور پس از مهاجرت نیز در میان دانشجویان و فارغالتحصیلان دانشگاهی، صاحبان استارتاپ و همچنین صاحبان کسبوکارهای کوچک و متوسط بهترتیب 16درصد، 20درصد و 24درصد برآورد شده است.
مهاجرت، موضوعی ملی شود
مهاجرت و جابه جایی افراد از قرن های گذشته تا زمان حال به اشکال مختلفی وجود داشته است اما در عصر حاضر مهاجرت ها با توجه به تنوع و تکثر نیروهای کششی و رانشی از پیچیدگی ها و اشکال مختلفی برخوردار شده است.
در ادبیات جهانی مهاجرت طبقه بندیهای مختلفی از مهاجرت براساس عواملی همچون جغرافیا، زمان، قصد از مهاجرت و غیره وجود دارد که یکی از مهمترین آنها طبقه بندی آن براساس مهاجرتهای داخلی و بین المللی است. اگر فرد از مرزهای سرزمین و کشور خود خارج نشود همچون مهاجرت از روستا به شهر در داخل کشور و یا آوارگان داخلی در دسته مهاجرتهای داخلی قرار خواهد گرفت و در صورت خارج شدن از مرزهای کشور متبوع خود جزو مهاجرتهای بین المللی خواهد بود. مهاجرتهای بین المللی از نظر عوامل محرکه و قصد از مهاجرت، به سه گروه اصلی: جابه جاییهای دانشجویی تحصیلی، مهاجرتهای کاری، اقتصادی و مهاجرتهای اجباری یا پناهجویی تقسیم میشوند.
با توجه به این آمارها، مساله مهاجرت در ایران و تحلیل ریشههای آن، از اهمیت خاصی برخودار است. عباس عبدی، رئیس انجمن صنفی روزنامهنگاران معتقد است «یکی از پدیدههای رایج در تاریخ بشر مهاجرت است. علل آن بسیار متنوع و البته مهم است. در قدیم مهاجرتها بیشتر در قالبهای دستهجمعی رخ میداد، ولی اکنون مهاجرتهای فردی و خانوادگی گسترش یافته است. مهاجرت از روستا به روستا، از روستا به شهر، از شهر به شهر، از یک منطقه شهری به منطقه دیگر شهر و بالاخره از یک کشور به کشور دیگر مصادیق و شکلهای گوناگون مهاجرت هستند. انگیزههای مهاجرت نیز متنوع است؛ از مشکلات امنیتی گرفته تا فقدان درآمد، خلاصی از فضای اجتماعی و فرهنگی و تبعیضهای قومی و مذهبی و نژادی و…» عبدی تاکید میکند که «در واقع مهاجرت از کشور بخش کوچکی از این کوه یخ است که در بالای آب دیده میشود. بخش اصلی آن زیر آب است.» عبدی در پایان این یادداشت معتقد است که «گفتگو درباره مهاجرت باید به موضوعی ملی تبدیل شود.»