مرور آمارهای بین المللی در باره پناهجویان، پناهندگان و مردمی که از خانه و کاشانه خود به خارج از مرزهای کشور پناه برده اند نشان می دهد که در فاصله سال های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ میلادی با چنان موجی از ترک ایران روبرو بوده ایم که می توان آن را پدیده فرار از ایران نامید:
بنا بر گزارش سازمان امور پناهندگان سازمان ملل تعداد کل ایرانیانی که در سال ۲۰۱۰ به یکی از اشکال پناهندگی و پناهجویی و ترک اجباری به خارج از ایران رفته اند ۸۴۸۳۹ نفر بوده است. این تعداد در سال ۲۰۱۱ به ۸۹۱۷۲ نفر رسیده است. این تعداد در سال ۲۰۱۲ به ۹۹۳۴۰ نفر رسیده و در سال ۲۰۱۳ با رقم ۱۰۳۸۷۵ نفر افزایشی در حدود ۲۰ درصد را نسبت به سال ۲۰۱۰ نشان می دهد. این رقم درسال ۲۰۱۴ به ۱۱۷۱۰۱ نفر و در سال ۲۰۱۵ به ۱۴۲۰۵۴ نفر رسیده است. یعنی در سال ۲۰۱۵ شاهد افزایشی درحدود ۶۰ درصد نسبت به سال ۲۰۱۰ هستیم.*
باید در نظر داشت که این موج افزایش ترک ایران جدا از افزایشی است که در سال ۲۰۰۹ به دلیل سرکوب سیاسی پس از اعتراض به نتایج انتخابات در سال ۱۳۸۸ شاهد بوده ایم. در سال ۲۰۰۹ میزان خروج از ایران ۸۶۵۲۶ نفر بوده که در مقایسه با سال ۲۰۰۸ افزایش ناگهانی در اثر تشدید تنش سیاسی در کشور را نشان می دهد. آمار مربوط به سال ۲۰۰۸ به دلیل نبودن سیستم آمارگیری متمرکز چندان دقیق نیست اما بنا بر گزارش سازمان ملل در این سال نزدیک به ۶۰ هزار ایرانی خواهان اقامت در کشوری دیگر بوده اند. در سال ۲۰۰۸ تعداد ۹۰۰ تقاضای دریافت پناهندگی از سوی ایرانیان با مراجعه به دفاتر امورپناهندگان سازمان ملل ثبت شده است. این آمار یعنی ثبت تقاضا در دفاتر سازمان ملل، در سال ۲۰۰۹ به رقم ۱۳۷۵۲ نفر رسیده است. بنا بر این به احتمال زیاد افزایش ترک ایران در سال ۲۰۰۹ به تنش و سرکوب سیاسی در این سال مربوط بوده است. اما روند موجود در فاصله سال های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ نشان می دهد که روند تلاش برای ترک ایران به یک روند مداوم و رو به افزایش تبدیل شده است. روندی که نشان دهنده موج نا امیدی برای رسیدن به زندگی بهتر و نگرانی از اوضاع اقتصادی است.
روند تلاش برای ترک ایران در حالی افزایش یافته که مخاطرات برای یافتن کشوری برای زندگی نیز در حال افزایش بوده است. بنا بر همین گزارش ها تعداد پناهجویان ایرانی ای که در وضعیت بلاتکلیف به سر می برند در سال ۲۰۱۰ برابر با ۱۶۲۰۶ نفر بوده در حالی که در سال ۲۰۱۵ این تعداد ۵۷۰۸۴ نفر بوده است. این تحول نشان می دهد که این واقعیت که امکان یافتن مکانی مناسب برای زندگی و شرایط مناسب پناهندگی کاهش یافته است سبب نشده است تا انگیزه ایرانیان برای ترک ایران کاهش یابد. بنا بر این انگیزه ترک کشور را بیش از امیدواری در یافتن شرایطی آرمانی در کشوری دیگر باید در افزایش نوعی احساس اجبار برای ترک ایران یا محدود تر شدن گزینه های مطلوب برای ماندن در ایران جست و جو کرد.
آمارهای موجود در مورد سال ۲۰۱۶ نیز نشان می دهد که میل به ترک ایران همچنان پایدار است. بنا بر آمار اتحادیه اروپا تعداد درخواست های پناهندگی ایرانیان در کشورهای عضو این اتحادیه در ۱۲ ماه منتهی به ژوئن ۲۰۱۶ به ۳۹۹۱۵ نفر رسیده که نسبت به مدت مشابه در سال ۲۰۱۵ افزایش نشان می دهد.
ترکیه یکی از مقاصد عمده ایرانیانی است که خواهان ترک ایران هستند. بنا بر آمار سازمان ملل تعداد ایرانیانی که خواهان پناهجویی در ترکیه بوده اند از ۸۲۰۰ نفر در سال ۲۰۱۴ به ۱۱۴۰۰ نفر در سال ۲۰۱۵ رسیده است.
بررسی هایی که در باره مهاجرت از ایران در سال های پس از انقلاب صورت گرفته و همچنین مطالعاتی که درباره مهاجرت از کشورهای درحال توسعه به کشورهای صنعتی در دو دهه پایانی قرن بیستم صورت گرفته نشان می دهد که مهاجرت از ایران در فاصله سال های ۱۹۸۰ ( یک سال پس از انقلاب ) تا ۱۹۹۹ به طور مداوم وجود داشته است. اما سیر افزایش آن از نظر آماری به مراتب کمتر از مهاجرت صورت گرفته از سال های ۲۰۰۸ به بعد است.
در فاصله سال های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۹ تعداد ۲۷۷۶۷۵ درخواست اقامت در اروپا که مقصد اصلی ایرانیان در این سال ها بوده توسط ایرانیان ثبت شده که به معنی آن است که به طور متوسط سالانه درحداد ۱۴هزار درخواست ثبت شده که تقریبا نصف میزان درخواست ثبت شده در ۵ سال اخیر است.**
میزان درخواست ثبت شده در ترکیه در فاصله سال های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۹ بنا بر همین آمار ۲۶۵۱۰ مورد بوده که به طور متوسط ۱۳۲۵ درخواست است. این به آن معناست که طی سال گذشته تقریبا ۹ برابر متوسط میزان درخواست ابراز شده در ۲۰ سال اول پس از انقلاب، تقاضای پناهندگی و اقامت در ترکیه از سوی ایرانیان وجود داشته است.
به این ترتیب می توان گفت موج مهاجرتی که در ۶ سال اخیر رخ داده موجی مستقل از مهاجرتی است که در اثر انقلاب و در سال های نخست پس از آن صورت گرفته است. شاید بتوان این موج مهاجرت را دومین موج فرار ایرانیان در سال های پس از انقلاب دانست.
سرکوب اجتماعی و فرهنگی در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد، تشدید تحریم ها، تنش سیاسی و بدتر شدن شرایط اقتصادی در پی کاهش قیمت نفت و خشکسالی سال های اخیر را می توان از جمله زمینه های اجتماعی و روانی و اقتصادی برای شکل گیری این موج فرار از ایران دانست. همچنین نمی توان نادیده گرفت که افزایش فرصت های مهاجرت در سطح جهانی در بروز این پدیده موثر بوده است. همچنین این مساله نیازمند بحث مستقل است که ترکیب اجتماعی ایرانیانی که کشور را ترک می کنند در فاصله دو موج مورد بحث تغییر کرده است. اما صرف نظر از بحث درباره دلایل بروز و ماهیت این پدیده، یکی از پیامدهای این موج فرار آن است که با جوامع پراکنده اما پر تعداد از ایرانیان پناهنده و پناهجو در جهان روبرو شده ایم.
بر اساس این آمارها می توان ادعا کرد که بررسی مسائل متنوع و پیچیده پناهندگان و پناهجویان ایرانی و یافتن راه هایی برای گفت و گو درباره آن و یافتن راه حلی برای مشکلات موجود یک مسوولیت ملی برای همگان است.
تجربه زیستی جوامع ایرانی در کشورهای مختلف نشان داده است که مشکلات روانی و فرهنگی و اجتماعی که پناهجویان و پناهندگان با آن روبرو هستند موضوعی نیست که با گذر زمان حل شود. پیش از همه و بیش از همه وظیفه چهره های علمی، فرهنگی و سیاسی خارج از کشور است که به این مسائل توجه کنند و در حل آن بکوشند.***
* مبنای آمارهای سالانه در فاصله سال های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۵ گزارش سالانه سازمان ملل یا GLOBAL TRENDS است به این نشانی:
http://www.unhcr.org/global-trends-2015.html
** برای دیدن گزارش مفصلی از میزان درخواست پناهندگی و مهاجرت ایرانیان در فاصله سال های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۹ نگاه کنید به:
ASYLUM APPLICATIONS IN INDUSTRIALIZED COUNTRIES:�1980 – 1999
TRENDS IN ASYLUM APPLICATIONS LODGED IN 37, MOSTLY INDUSTRIALIZED, COUNTRIES
NOVEMBER 2001
POPULATION DATA UNIT POPULATION AND GEOGRAPHIC DATA SECTION
UNITED NATIONS HIGH COMMISSIONER FOR REFUGEES GENEVA
*** این یادداشت بخشی از سخنرانی است که برای ایراد در گردهمایی ای در آنکارا در باره مسائل پناهندگان تهیه کره بودم اما متاسفانه امکان سفر به ترکیه فراهم نشد.
http://www.unhcr.org/global-trends-2015.html