پژوهشگران علوم دین، نگاه قرآن و روایات به دعا را فرایندی دو سویه می دانند که در آن بنده دعا می کند و خداوند اجابت می کند و آن را از آیات مختلفی مانند آیه«ادعونی استجب لکم» برداشت می کنند.
اما سؤالی که در این میان از سوی برخی از اندیشمندان مطرح شده است این است که پس چرا در برخی مواقع دعا می کنیم اما دعایمان اجابت نمی شود. دو پاسخ با دو دیدگاه به این سؤال داده شده است. بازگشت علت به وجود آمدن چنین سؤالی و پاسخ ها و دیدگاه هایی که در این زمینه وجود دارد به تعریفی است که از حقیقت دعا در نزد صاحبنظران می شود که دو دیدگاه و پاسخ کلی است:
پاسخ اول که دیدگاه مشهور است و از سوی مفسران داده شده طرح شواهدی از آیات را می کنند که بیانگر این است که حکم این آیات مطلق است و در آیات دیگر و نیز در سنّت، قیودی برای آن مطرح شده است که اگر آن شرایط فراهم نشود دعا مورد اجابت قرار نمی گیرد. برخی از پیروان این دیدگاه از متأخرین صاحب تفسیر نمونه از تفاسیر فارسی است.
در دیدگاه دوم که رقیب نظریه اول است «دعا» همان «عبادت» است. صاحبان این دیدگاه معتقدند که خداوند دعای بنده را می شوند و «اجابت» می کند و می پذیرد اما این اجابت لازمه اش این نیست که خواسته او را برآورده کند. مانند اینکه پدری پاسخ فرزندش را می دهد اما لزوماً خواسته او را برآورده نمی کند. بدین ترتیب اجابت با وجود دعوت محقق می شود نه با برآوردن خواسته داعی. از جمله پیروان این دیدگاه از متأخرین محمود طالقانی است.
خلاصه دو دیدگاه این است که معتقدین به قول مشهور (اول) طریقیت دعا برای رسیدن به خواسته ها مورد نظر است، اما در قول دوم، دعا خود موضوعیت دارد.
شرایط متعددی از طرف معتقدین به قول مشهور(اول) مطرح شده است که برخی از این دیدگاهها اشاره می شود:
علامه طباطبائی بر این عقیده اند که از نظر قرآن شروط استجابت دعا در دو امر خلاصه می شود و سایر امور ذکر شده در روایات از شروط حقیقی استجابت دعا نیست، بلکه اینگونه امور یا از آداب دعا به شمار می روند یا از مقوّمات و موجبات تحقق یافتن آن دو شرط اساسی هستند.
ایشان درخواست حقیقی و واقعی را از جمله شرایط دعا دانسته و معتقد اند که اگر کسی دعای غیر حقیقی مانند درخواست محال از خداوند کند دعایش مستجاب نمی شود. مانند اینکه کسی از خداوند بخواهد که مرده او زنده شود. وی دومین شرط استجابت دعا را درخواست از عمق جان دانسته و بر این دیدگاه است که کسی که به زبان از خدا درخواستی می کند اما در دل همه امیدش به امور مادی است دعای او اجابت نمی شود. .
در مجامع روایی نیز مواردی به عنوان شرایط دعا بیان شده است که عبارتند از:
- شناخت خداوند؛ چنان که امام کاظم (ع) در پاسخ سؤال کننده ای درباره دعدم استجابت دعایش، عدم شناخت خدا را علت عدم استجابت بیان کرده اند.
- اخلاص؛ رسول خدا(ص) در حدیثی از شرایط دعا برشمرده اند و از مؤمنین خواسته اند که در هنگام دعا اخلاص داشته باشند.. حضرت زهرا(س) نیز اخلاص در عمل و عبادت را که در دل آن دعا است را موجب باز شدن درهاى رحمت الهى بسوى انسان و قرار دادن مصلحتهاى خوب براى او بخاطر عمل خالصانه دانسته اند.
- عمل به وظایف؛ چنان که خداوند در حدیثی وعده داده است که اگر بنده ای به وظیفه اش عمل کند او دعایش را اجابت کند. تبلور عینى و حقیقى اطاعت از خداوند و اطاعتپذیر بودن، پایبندى به اوامر و نواهى خداوند است که معصوم(ع) یکی از مصادیق این اوامر و نواهى را پایبندى به نماز و سستى نکردن در آن دانسته است و در روایتی از رسول خدا(ص) تأکید فرموده است که از آثار سستى در نماز و سبک شمردن نماز – که یکى از مصادیق اطاعت خداوند است – عدم قبولى دعا است. انجام واجبات حج در موسوم حج و کامل نمودن حج نیز از واجبات الهی است که انجام دادن و اطاعت فرمان خدا موجب قبولی دعای حجاج است ، ان شاء الله.
- روزی حلال؛ چنان که رسول خدا(ص) در حدیثی شرط استجابت را روزی حلال بیان فرمودند.