مهین دخت ایرانی
تردیدی نیست که در اسلام برای چند همسری داشتن مردان را محدود به 4همسر کرده اند همینطورکه با شرط سنگین عدالت همراه است و جز در سایۀ عدالت، چندهمسری جواز نمییابد. سوال اینجاست اگر کسی میداند که نمیتواند میان همسران عدالت نماید، بازهم دست به ازدواج دوم و سوم… میزند، چه اثری بر آن مرتب میشود؟ باید گفت که این مسأله با تکلیفی دانستن و یا وضعی دانستنِ شرطِ عدالت رابطه میگیرد. اگر عدالت شرط قانونی صحت عقد باشد، ازدواج در نبود آن با بطلان مواجه بوده و در غیاب شرط عدالت، نامشروع دانسته میشود،یعنی انگار هیچ عقد دومی و سومی و چهارمی صورت نگرفته است و افزون بر آنکه شخص مرتکب معصیت و گناه میشود، عقد نیز از ابتدا باطل است. این در صورتی است که اجرای عدالت جنبۀ تکلیفی و وضعی داشته باشد.
اکثریت فقیهان اسلامی اجرای عدالت را دارای جنبۀ تکلیفی دانستهاند و به آن اثر وضعی قایل نشدهاند.بنابراین اصلیترین دلیل بر جواز چندهمسری در اسلام، آیه ۳سوره نساء آنرا محدود به حداکثر ۴ زن و مشروط به رعایت عدالت در میان همسران نموده است.جواز تعدد زوجات با شرایطی که در شریعت اسلام آمده است، مبتنی بر مصالح فردی و اجتماعی انسانها و با در نظر گرفتن طبیعت و وضعیت جسمی و جنسی زن و مرد و ویژگیها و نیازهای آنهاست. لذا چندهمسری در لغت به معنای چند تن بودن همسران یک مرد است و در رویکرد حقوقی، عرف و سنّت، یک وضعیت قانونی است که به عنوان واقعیتی در برخی جوامع انسانی وجود داشته و دارد.
تکهمسری، طبیعیترین فرم زناشویی است. در تک همسری روح اختصاص یعنی مالکیت فردی و خصوصی ، که البته با مالکیت خصوصی ثروت متفاوت است ، حکمفرما است. در تکهمسری هر یک از زن و شوهر احساسات و عواطف و منافع جنسی دیگری را از آنِ خود و مخصوص شخص خود میداند.سنّت چندهمسری در بسیاری از اجتماعات بشری سابقۀ دیرینه دارد و رایج بوده است.چندهمسری در تمدنهایی مانند: ایران باستان، چین، هند و مصر رواج داشته و در همۀ ادیان آسمانی قبل از اسلام نیز امری جایز بوده است.
در تورات هم عباراتی آمده است که به جواز چندهمسری دلالت دارد؛ مانند شرح زندگی بعضی پیامبران و شخصیتهایی که حکایت از چند همسری آنان نیز دارد. مجاز بودن چند همسری در آیین یهود، بدون محدودیت در تعداد همسران تا قرن یازدهم ادامه داشت و همچنان این قانون جاری است لذا بررسی تاریخی نشان میدهد برخی از پادشاهان مسیحی زنان متعدد داشتهاند، هر چند در قرن اخیر کلیسا چند همسری را تحریم کرده است و برخی نظام تک همسری را از ویژگیهای مسیحیت تلقی کردهاند.چند همسری هم اکنون در بسیاری از مناطق جهان به صورت یک قاعده وجود دارد و طبق تحقیقات برخی صاحب نظران، در ۶۷ درصد جوامع بشری چند همسری رایج است. در آیاتی از قرآن به چند همسری اشاره شده است که مهمترین آنها، آیۀ 3سوره نساء است که مفهوم آیه بر جواز چند همسری تا ۴ همسر با رعایت شرایط آن دلالت دارد. در آیه سوم سوره نساء بیان شده خداوند مردان مسلمان را مورد خطاب قرار میدهد و آنها را در انتخاب چند زن مجاز میداند، مشروط به این که بتوانند در میان همسران خود اجرای عدالت کنند.
فقیهان با توجه به تصریح این آیه مبنی بر جواز چند همسری و نیز روایاتی که ازدواج بیش از ۴ همسر را جایز نمیدانند، جواز تعدد را اثبات کردهاند.که فقهاء و مفسران این آیه را مهمترین دلیل بر محدودیت تعدد ازدواج تا حداکثر ۴ زن دانستهاند.جواز چند همسری با شرایطی که در شریعت اسلام آمده است، مبتنی بر مصالح فردی و اجتماعی انسانها و با در نظر گرفتن طبیعت وضعیت جسمی و جنسی زن و مرد و ویژگیها و نیازهای آنان است. از آنجا که چند همسری در میان همۀ امتهای گذشته وجود داشته است، بیشتر اندیشمندان، عوامل گوناگونی مانند شرایط جغرافیایی، آب و هوا، مسائل اقتصادی و وضعیت جسمانی زن و مرد را به عنوان فلسفۀ چند همسری برشمردهاند و بیماریهای ماهانۀ زن و عدم آمادگی او برای تمتع مرد در صورت بیماری، عقیم بودن و یائسگی زن را عامل انتخاب همسران دیگر میدانند.ولی بیشترین تأکید بر فزونی عدد زنان بر مردان است که در نتیجۀ تلفات مردان در جنگها و حوادث و مقاومت بیشتر زنان در مقابل بیماریها به وجود میآید.در اسلام با توجه به آیات و روایات، در کتب فقهی برای چند همسری شرایطی مطرح کردهاند لذا فقهای همه مذاهب اسلامی بر شرط عدالت اتفاق نظر دارند. بنابراین مفسران و فقیهان عدالت را در رفتارهایی مانند همخوابگی، وسایل زندگی و نفقه دانستهاند که در اختیار انسان است.در هیچ یک از منابع فقهی، ازدواج مجدد به رضایت همسر اول یا همسران فعلی شخص مشروط نشده است. فقها نیز با استناد به اطلاق دلیل جواز چندهمسری، جواز حکم را به رضایت همسر اول مشروط نکردهاند، مگر در مواردی خاص مانند ازدواج با برادرزادۀ همسر یا خواهرزادۀ او. در این موارد با استناد به روایاتی اجازه همسر را شرط صحت ازدواج مجدد دانستهاند.
بر اساس نظر فقیهان، اگر زوجه به موجب شرط ضمن عقد، وکالت داشته باشد که در صورت ازدواج مجدد زوج بتواند خود را مطلقه کند، میتواند از این اختیار خود استفاده کند. همچنین، اگر ازدواج مجدد زوج باعث مشکلات روحی شدید برای زوجۀ اول و عسر و حرج(سختی ومشقت) او شود و ادامۀ زندگی مشترک را برای وی مشقت آمیز و تحملناپذیر کند، میتواند با رجوع به دادگاه، تقاضای طلاق کند.در متون فقهی شرایطی مانند شرط قدرت مالی زوج در تأمین نفقه و همچنین قدرت جنسی او برای ارضای جنسی همسران نیامده است. اما در صورتی که ناتوانی مرد در هر یک از این دو باعث عسر و حرج(سختی ومشقت) برای همسرانش شود برخی فقیهان به کراهت یا در مواردی به حرمت قائل شدهاند.
برخی از فقیهان معاصر اهل سنت توان مالی و جنسی مرد را شرط ازدواج مجدد دانستهاند، ولی این حکم از نظر آنان حکم تکلیفی است و باعث بطلان عقد ازدواج نمیشود. تنها در صورتی که عدم توانایی مالی یا جنسی زوج باعث عسر و حرج و مشقت شدید هر یک از زوجات شود، او میتواند از دادگاه صالحه تقاضای طلاق کند.
چندهمسری وضعیت حقوقی خاصی را فراهم میکند که آثار و احکامی بر آن مترتب است که حقوق و تکالیف زوج و زوجه را تحت تأثیر قرار میدهد و در مقایسه با حقوق زوجهای که زوجش تک همسر است، متفاوت میسازد.
یکی از حقوق زن، حق همخوابگی است. در صورتی که مردی چند زن داشته باشد باید این حق بین همه تقسیم شود. در اصطلاح فقهی به این حق، حق قسم میگویند، به این معنا که زوج، شبهای خود را میان همسرانش تقسیم میکند
اگر شوهر، فرزند نداشته باشد، سهم همسر دائم او، یک چهارم ترکه است و اگر فرزند داشته باشد، سهم او یک هشتم ترکه است و حتی اگر مردی چند همسر داشته باشد، ارث آنها افزوده نمیشود و همان مقدار به تساوی میان آنها تقسیم میشود.
به اتفاق نظر فقیهان همۀ مذاهب اسلامی، اختیار همسر پنجم در ازدواج دائم جایز نیست.دلیل اصلی این حکم، آیه ۳ سوره نساء و روایاتی است که در منابع شیعی و سنّی نقل شده است؛بر اساس نظر مشهور فقهای امامیه، این حکم فقط مخصوص ازدواج دائم است و در ازدواج موقت محدودیت در تعداد وجود ندارد.منافات با اصل تساوی حقوق زن و مرد – که ناشی از تساوی آن دو در انسانیت است- یکی از اشکالاتی است که بر جواز چند همسری گرفته شده است. اشکالکنندگان تجویز چند همسری را به دلیل ارضای هوسرانی مرد میداند. در پاسخ به این اشکال گفته شده است که چند همسری بر پایۀ مصالح متعدد فردی و اجتماعی جایز شمرده شده است و در برخی موارد حتی لازمۀ استیفای حقوق زن ازدواج مجدد مرد است. به علاوه، در اسلام هم بر رعایت حقوق انسانی زن، از جمله رعایت عدالت میان همسران، تأکید شده است.
از مهمترین اشکالات مطرح شده، امکان گسترش شهوتپرستی در پناه جواز چند همسری است. بسیاری از منتقدان برای این اشکال، به وجود حرمسراها در زندگانی خلفا و سلاطین مسلمان اشاره کردهاند.محققان مسلمان نیز در پاسخ آوردهاند، قیودی که در اسلام برای جواز چند همسری ذکر شده، آزادی مرد هوسران را بسیار محدود میکند.به علاوه، کارهای فردی را نمیتوان به اسلام نسبت داد.