نگام ، سیاسی _ عملیات کربلای ۴ نام عملیات نظامی تهاجمی نیروهای ایرانی در جنگ ایران و عراق است. این عملیات با رمز محمد رسولالله در محور ابوالخصیب به صورت گسترده در تاریخ ۵ دی ۱۳۶۵ به فرماندهی سپاه و به منظور آمادهسازی مقدمات فتح بصره توسط نیروهای ایرانی انجام شد. لو رفتن این عملیات شکست سختی برای ایرانیها به همراه آورد، بهطوریکه آنها پس از حدود یک روز از آغاز عملیات با به جا گذاشتن تلفات فراوان عقبنشینی کردند.
میثم بازیاری
عملیات کربلای ۴ نام عملیات نظامی تهاجمی نیروهای ایرانی در جنگ ایران و عراق است. این عملیات با رمز محمد رسولالله در محور ابوالخصیب به صورت گسترده در تاریخ ۵ دی ۱۳۶۵ به فرماندهی سپاه و به منظور آمادهسازی مقدمات فتح بصره توسط نیروهای ایرانی انجام شد. لو رفتن این عملیات شکست سختی برای ایرانیها به همراه آورد، بهطوریکه آنها پس از حدود یک روز از آغاز عملیات با به جا گذاشتن تلفات فراوان عقبنشینی کردند.
محتویات
۱ پیشزمینه
۲ لو رفتن عملیات
۳ عملیات
۴ نیروهای از دست رفته ایرانیها
۵ نقل قولها
۶ بحث در مورد شیوه فرماندهی این عملیات و پیروزی یا شکست بودن آن
۷ کشف اجساد غواصان ایرانی
۸ منابع
۹ پیوند به بیرون
پیشزمینه
این عملیات قرار بود با استفاده از تاریکی شب به صورت ناگهانی انجام شود و هدف از آن گرفتن نقطه اتکایی در ساحل غربی آبراه اروندرود بود. پس از تسخیر ساحل غربی قرار بود تهاجم تا اشغال بصره ادامه یابد. این عملیات در واقع بخشی از عملیات کربلای ۵ بود که با شکست این عملیات، عملیات کربلای ۵ به صورت جداگانه انجام شد. هدف ابتدایی تسخیر جزیره امالرصاص و سایر جزایر و جادههای اطراف آن بود تا محاصره شهر بصره تکمیل شود. از دلایل تأکید بر تعجیل در این عملیات تحت تأثیر قرار دادن کنفرانس سازمان همکاری اسلامی بود که در آن زمان در کشور کویت برگزار میشد.
عراقیها خطوط دفاعی ایستای استواری را در اطراف شهر بصره ساخته بودند. این خطوط شامل پنج حلقه دفاعی بود که با آبراه طبیعی مثل اروندرود و آبگیرهای مصنوعی همانند دریاچههای پرورش ماهی در اطراف رودخانه جاسم حمایت میشد. دریاچه پرورش ماهی، از مین، سیم خاردار زیرآبی، الکترود و سایر موانع انباشته شده بود. علاوه بر این موانع، در پشت هر آبراه و هر خط دفاعی سیستم توپخانهای هدایت راداری، نیروی هوایی و هلیکوپترهای تهاجمی با قابلیت استفاده از گازهای شیمیایی از مواضع عراقیها پشتیبانی میکردند.
لو رفتن عملیات
فرماندهان وقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قبل از عملیات میزان غافلگیری نیروهای عراقی را متغیر و رو به کاهش برآورد کرده بودند. فرمانده وقت سپاه، محسن رضایی، بعدها گفته بود «تا یک هفته قبل از عملیات بر اساس ارزیابی فرماندهان، غافلگیری در حدود ۸۰ درصد بود، اما از یک هفته به عملیات هر چه به شب عملیات نزدیک میشدیم، این رقم کاهش مییافت تا حدی که شب عملیات به حدود ۵۰ درصد رسیده بود.» وی در چگونگی محاسبه رقم پنجاه درصد مدرک و سندی ارائه ندادهاست.[۳] با این حال با ناهماهنگیهایی بین فرماندهی کل جنگ و فرماندهان سپاه این عملیات انجام شد[نیازمند منبع]. دربارهٔ عامل لو رفتن عملیات مجموعهای از کمکهای اطلاعاتی ایالات متحده آمریکا به عراق، ستون پنجم سازمان مجاهدین خلق ایران و پناهنده شدن برخی افراد ردهبالای سیاسی به خارج از کشور ذکر شدهاست.[نیازمند منبع] طاهری اصفهانی در جریان این عملیات گفت که شب عملیات هاشمی رفسنجانی اصرار زیادی بر اجرای عملیات داشت. من و خرازی رفتیم و منورهایی را مشاهده کردیم. ما تحرک نیروها را میدیدیم. من به خرازی گفتم که برود و به هاشمی بگوید عملیات لو رفتهاست. خرازی رفت و بعد آمد و گفت:آقای هاشمی گفته من مقلد امامم و عملیات باید انجام بشود. من به ایشان گفتم که اگر امام هم این شرایط را ببیند، اجازه اجرای عملیات را نمیدهد. از این جهت عملیات صورت گرفت و فرماندهان هم مقاومتی در جلوگیری از اجرای عملیات نکردند. شاید فرماندهان بنا بر موقعیت خود با هاشمی مخالفت نکردهاند.
اردستانی، رئیس سابق مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، در این خصوص در کتاب تنبیه متجاوز نوشتهاست: «طی چند روزی که به زمان عملیات باقی مانده بود، بمباران و آتش توپخانهٔ عراق روز به روز افزایش مییافت … پس از تاریک شدن هوا در روز سوم دی، عراقیها به ریختن فلر به وسیلهٔ هواپیما و شلیک منور دست زدند. از ساعت ۱۹ تا ۲۱ بیش از پنج مورد گزارش در مورد اقدامات دشمن به قرارگاه مرکزی رسید».
عملیات
اردستانی، رئیس سابق مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، در کتاب تنبیه متجاوز نوشتهاست: حدود ساعت ۲۲:۰۸ با خبرهای گوناگونی که رسید، فرماندهی پی برد که دشمن تک را کشف کردهاست. اما اوضاع به سختی قابل اداره و بازگشت به شرایط قبل از حمله بود؛ و از سوی دیگر، هنوز تا اندازه ای امیدواری وجود داشت. از این رو، در ساعت ۲۲:۳۰ سوم دی ماه ۱۳۶۵، رمز عملیات قرائت شد و یگانها در تمام محورها عملیات را آغاز کردند».
غواصها باید قبل از آغاز عملیات از رودخانه عبور میکردند و از ساعت ۲۱ به آب زدند. اردستانی نوشتهاست:
«از ساعت ۲۱ غواصها به درون رودخانه رها شدند، اما پس از حدود نیم ساعت، در ساعت ۲۱:۳۵ برادر عزیر جعفری اطلاع داد دشمن با تیربار نیروها را زیر آتش گرفتهاست. این تحرک دشمن نیز مانند شبهای گذشته عادی فرض شد، لذا دستور داده شد همه در ساعت ۲۲:۳۰ پای کار باشند. اما در ساعت ۲۱:۳۸ لشکر ۱۴ امام حسین خبر داد که دشمن روی خط، منور زیادی انداخته و داخل رودخانه نیز با تیربار به نیروها حمله کردهاست. تمام این اقدامات دشمن داخل تنگه متمرکز شده بود. همان جایی که میبایستی تاکتیک ویژه عملیات انجام میگرفت. در ساعت ۲۲، فرمانده قرارگاه قدس اعلام کرد که لشکر ۳۱ عاشورا متوقف شدهاست و امکان استفاده از لشکر ۴۱ ثار الله نیز وجود ندارد و تیربار دشمن در خط و روی آب نیروها را هدف گرفتهاست. در محور قرارگاه قدس لشکرهای ۱۴ امام حسین، ۲۱ امام رضا و ۳۱ عاشورا در ساعات نخست حمله و قبل از درگیری، تلفات زیادی متحمل شدند. با این همه، فرمانده سپاه ابراز میداشت شرایط حاد نیست».
محمدعلی اسفنانی، نماینده مردم فریدن در مجلس در خاطره ای با اشاره به این که خودش از غواصان حاضر در این عملیات بودهاست، گفت:
«غواصان نمیتوانستند از کپسول اکسیژن استفاده کنند ادامه داد: از این رو غواصان به صورت شناور بر روی آب با ارتفاع بیست سانت در عمق آب فرومیرفتند و طنابهایی در آب دست داشتند تا مسیر را گم نکنند. به دلیل اینکه ما باید از منطقه حساس عبور میکردیم ابتدا یک گروه تحت عنوان پیشتاز از سوی ما به سمت جزایر حرکت کردند تا مطلع شوند که آیا عراقیها از حضور ما مطلع شدند یا خیر. در همین زمان به یکباره منطقه کاملاً روشن شد و هواپیماهای عراقی بر روی آب منور ریختند، به طوری که منطقه مثل روز روشن شد و عراقیها ستونهای ما را دیدند و آن زمان با تمام تجهیزاتی که داشتند ما را به گلوله بستند و رگباری از گلولهها به ستون ما آمد. در آن زمان بسیاری از غواصها شهید شدند زیرا بسیاری از گلولهها به سر آنان میخورد. ما هیچ راهی نداشتیم، نه میتوانستیم از اسلحه استفاده کنیم و نه راه برگشت داشتیم. بسیاری از بچهها مظلومانه در این فضا شهید شدند. با اینکه در آن زمان بسیاری از افراد شهید شدند ولی ما راه خود را ادامه دادیم تا عملیات به نتیجه برسد. به بلجانیه رسیدیم و دژ اول، دوم و سوم را گرفتیم، بیشتر از آن چیزی که قصد بود انجام دهیم در آن عملیات انجام دادیم. … ما در آنجا جان پناهی درست کردیم و سپس به عقب بازگشتیم که در طول مسیر مجبور بودیم به دلیل آنکه سیم خاردارهای زیادی وجود داشت به صورت سینه خیز بازگردیم. در آنجا بود که متوجه شدیم بسیاری از بچههای غواص در بخشهای مختلف گروهان اسیر شدند. در این عملیات بسیاری از نیروهایی که بعد از غواصها با قایق آمده بودند نیز کشته و اسیر شدند. اکثر کسانی که غواص بودند در آن عملیات به صورت دسته جمعی یا تک تک شهید شدند. ما بعدها عکسهایی را که عراقیها در روزنامههایشان منتشر میکردند را دیدیم که اسرای غواص ما را دست بسته تیر باران میکردند. در آن عملیات از ۵۰۰ نفر غواص شاید تنها ۲۰۰ نفر بازگشتند».
در این عملیات ابتدا حدود ۱۵ هزار نفر از نیروهای ایرانی به رهبری گروهی از تکاوران نیروی زمینی ارتش و غواصان، نیمهٔ جنوبی شط العرب (دجله) و نیمه شمالی اروندرود (کارون و دجله) را پشت سر گذاشتند و با گذر از جزیرههای امالرصاص، امالبابی، قطعه ۲ و سهیل (عرض این قسمت از رودخانه حدود ۴۸۰ متر و جریان آب آن آرام است و جزایر به صورت پیدرپی در عرض رود قرار گرفتهاند) به خاک عراق وارد شده و خط دفاعی حد فاصل سپاه سوم عراق در شرق بصره و سپاه هفتم در منطقه نزدیک شبهجزیره فاو را شکستند.
نیروهای عراقی برای نابودی نیروهای ایرانی از سلاحهای مستقیم و توپخانه بهره بردند و نیروهای هوایی هر دو طرف نیز در آسمان درگیر بودند. ۱۲ هزار کشته و زخمی برای ایران برجا ماند.[۷] در این عملیات یکی بزرگترین جابهجاییهای نیروها با استفاده از بالگردهای هوانیروز در طول مدت کوتاهی توسط هوانیروز ارتش و همچنین قایقهای تندرو و هاورکرافتهای نیروی دریایی ارتش انجام شد. همچنین پشتیبانی هوایی، توپخانهای و پدافندی ارتش نیز در این عملیات ادامه داشت ولی به دلیل مشکلات اساسی در طراحی و جمع شدن نیروها در یک منطقه موجب شکست سنگین نیروهای ایرانی شد.
درگیری به مدت حدود ۲۶ ساعت ادامه داشت و در نهایت با توجه به بروز مشکلات زیاد، عملیات در ساعت ۲۳:۴۵ روز چهارم دی متوقف شدهاست.
نیروهای از دست رفته ایرانیها
هاشمی رفسنجانی (فرمانده عالی جنگ در زمان عملیات) در یادداشتهای روزانه اش در ۱۱ دی ماه مینویسد: «آقای شمخانی اطلاعات لازم را در خصوص نتایج عملیات شکست خوردهٔ کربلای ۴ داد. خیلی بدتر از آنچه تا به حال گفته بودند، نزدیک به ۱۰۰۰ شهید و ۳۹۰۰ مفقود الاثر داشتیم که اکثر آنها را باید شهید حساب کرد و حدود ۱۱ هزار مجروح»
در بیانیه رسمی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، تعداد کشتههای این عملیات کمتر از ۱۰۰۰ نفر بودهاست.
دکتر علایی در کتاب «روند جنگ ایران و عراق» در جلد دوم صفحه ۲۸۵ مینویسد: «در این عملیات حدود ۱۰۰۰ نفر از رزمندگان ایرانی شهید شدند و نزدیک به ۲۰۰۰ نفر از آنان نیز مفقود شدند. حدود ۱۱ هزار نفر از ایشان نیز مجروح شدند».
برخی منابع، تعداد تلفات نیروهای ایرانی را بسیار بیشتر و تا ۱۲ هزار نفر نیز تخمین زدهاند. تلویزیون عراق تصاویر تعداد زیادی از کشته شدگان ایرانی را پخش کرد که نشان دهنده تعداد بسیار زیاد تلفات نیروهای ایرانی است.
نقل قولها
مارشال عبدالحلیم ابوغزاله، وزیر دفاع پیشین مصر در کتاب «جنگ عراق و ایران»، کربلای ۴ را بدترین عملیات این جنگ از نظر سازماندهی و طراحی مانور خوانده و آن را به «حمله پیادگان مأیوس و ناامید انگلیس و فرانسه و آلمان علیه نیروهای سنگر گرفته یکدیگر در کانالها و مواضع دفاعی مجهز به تجهیزات پیشرفته در جنگ جهانی اول» تشبیه کردهاست.
بحث در مورد شیوه فرماندهی این عملیات و پیروزی یا شکست بودن آن
در سال ۱۳۹۷ و در سالروز این عملیات، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در بیانیه ای، ضمن دفاع از انجام این عملیات، گفت:
اساساً غافلگیری کامل در هیچ عملیاتی امکانپذیر نبود. با وجود توان بالای ارتش عراق در استراق-سمع و امکان بهرهگیری از اطلاعات ماهوارههای جاسوسی، امکان نداشت که تعداد زیادی یگان جابهجا شوند ولی دشمن هشیار نشود. به جز دو سه عملیات، همه عملیاتهای دوران دفاع مقدس بدون غافلگیری انجام شدند؛ از جمله عملیات فتحالمبین و بیتالمقدس، با وجود هشیاری دشمن، با موفقیت اجرا گردید. پیروزی در نبردها به عوامل گوناگونی ارتباط دارد. در عملیات کربلای ۴ علاوه بر هشیاری دشمن، پیچیدگی جغرافیایی منطقه دلیل اصلی عدم الفتح بود. بر خلاف آنچه گفته شدهاست، در عملیات کربلای ۴ دو محور از سه محور شامل منطقه شلمچه و جزیره مینو موفق بودند به طوری که در محور شمالی عملیات، لشکرهای ۱۹ فجر و ۵۷ ابوالفضل (ع) توانستند یکی از سختترین مواضع ارتش عراق در شلمچه را بشکنند. همچنین در محور جنوبی، قرارگاه نوح (جزیره مینو) برخی یگانها موفق شدند از خطوط مستحکم دفاعی ارتش عراق عبور کنند. اجرای عملیات کربلای ۴ در مرحله اول با توجه به موانع موجود در همان ساعتهای اولیه متوقف شد. در این عملیات از ۲۶۰ گردان عملیاتی سپاهیان حضرت محمد (ص)، تنها ۴۰ گردان وارد عمل شده بودند. تدبیر و قدرت فرماندهی جنگ سبب شد، در حداقل زمان ممکن، عملیات کربلای ۴ متوقف و عملیات گسترده کربلای ۵ در کمتر از ۲ هفته با غافلگیری کامل عراق انجام شود؛ بنابراین عملیات موفق و سرنوشت ساز کربلای ۵ از دل کربلای ۴ بیرون آمد. برخلاف تبلیغات برخی رسانههای خارجی آمار شهدای عملیات کربلای ۴ به استناد اسناد موجود، کمتر از ۱۰۰۰ نفر است.
جعفر شیرعلی نیا، محقق و پژوهشگر تاریخ جنگ، با رد این ادعاها، با استناد به کتاب تنبیه متجاوز توضیح داد که عملیات پس از حدود ۲۶ ساعت متوقف شدهاست. همچنین با استناد به کتاب «روند جنگ ایران و عراق» نوشته دکتر علایی، آمار مفقود ایران را حدود ۲۰۰۰ نفر میداند.
محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران ایران، در سی و دومین سالروز این عملیات، در یک توییت، گفت: «عملیات کربلای چهار به منظور فریب دشمن انجام شد. اگر تحلیلگر تاریخی در فهم آن فریب بخورد، پس وای به حال نوشتههای او. با عملیات کربلای چهار به دشمن وانمود کردیم که عملیات سالانه ما تنها همین بودهاست. ده روز بعد در همان نقطه و در زمانی که نیروهای ارتش بعثی به مرخصی رفته بودند، عملیات کربلای پنج را انجام دادیم.» که باعث بروز حواشی زیادی شد و انتقادات زیادی را برانگیخت.
حسامالدین آشنا مشاور حسن روحانی و رئیس مرکز بررسیهای استراتژیک در پاسخ به محسن رضایی در توییتر قسمتی از خاطرات مهدیقلی رضایی از کتاب لشکر خوبان را آورد:
داخل سنگر شدم ، امین آقا( سردار شریعتی) پای بیسیم دوزانو نشسته بود ،پرسیدم کی به آب بزنیم ؟گفت : حتی ساعت عملیات هم لو رفته، ولی آقا محسن(رضایی) قبول نمیکند که عملیات لغو شود، تو به غواصها بگو بمحض شلیک از طرف دشمن ، برگردند.
کشف اجساد غواصان ایرانی
در سال ۱۳۹۴، با گذشت ۳۰ سال از عملیات کربلای ۴، کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح ایران اعلام کرد که اجساد ۱۷۵ غواص ایرانی را که با دستان بسته کشته شدهاند، در منطقه ابوفلوس عراق کشف کردهاست. فرمانده این ستاد همچنین اعلام کرد که برخی از اجساد کشف شده دارای هیچ جراحتی نیستند و نیروهای بعثی آنها را زنده به گور کردهاند. پیکر این غواصان به همراه ۱۰۰ رزمنده گمنام دیگر طی مراسمی در روز ۲۶ خرداد ۱۳۹۴ در تهران و از میدان بهارستان تا معراج شهدا تشییع شد.] برخی از چهرههای سیاسی، نظامی، ورزشی و هنری نیز در این مراسم حضور داشتند.