در شب 15 ژوئن بخشی از نیروهای مسلح ترکیه اقدام به کودتای نافرجامی کردند که این شب را در تاریخ معاصر ترکیه به نام شب پیروزی دموکراسی در ترکیه رقم زد. در چند سوال و جواب سعی خواهم کرد که وقایع آن شب را تحلیل کنم:
برای پاسخ به این سوال با قطعیت و بدون تردید باید کودتا را بر زبان آورد یا به تعبیر دقیقتر اقدام و تلاش برای کودتا.
تئاتر و نمایش نامیدن این اقدام با توجه به وقایع و نتایج آن نمی تواند تعبیر درستی باشد. اقدامی که با مشارکت بسیاری از ژنرالان و افسران عالی رتبه ارتش صورت گرفت با وقایعی همچون بمباران مجلس کبیر ترکیه، بمباران نهاد ریاست جمهوری، بمباران هتل محل اقامت اردوغان، بمباران مقر نیروهای ویژه ارتش، نیروهای ویژه پلیس، کشتار نیروهای مردمی، پرواز اف 16 ها و هلیکوپترها و شکست دیوار صوتی در آنکارا و استانبول و شهرهای بزرگ، تسخیر رادیو تلویزیون دولتی، تسخیر ساختمان مرکزی آژانس خبری دوغان (شبکه تلویزیونی سی ان ان تورک، کانال د، روزنامه حریت)، مسلما در ادبیات سیاسی نمی تواند تعبیری جز کودتا داشته باشد.
چه کسی کودتا را انجام داد؟
فرماندهی کودتا و ستون اصلی افسران مشارکت کننده در آن را افراد مرتبط با جماعت فتح الله گولن تشکیل می دهند. طبیعتا افرادی نیز به دلایل و جاه طلبی های شخصی نیز می توانند دخیل در این جریان باشند. البته سازمان جماعت در استخدام و اقناع کردن دیگر افراد برای پیوستن به آنها مهارت بسیاری دارند.
در این رابطه اظهارات یکی از مفسرین شبکه سی ان ان ترک(مته یارار) خالی از فایده نیست: هنگامی که سه هلیکوپتر از کودتاچیان برای بمب باران و کشتن اردوغان عازم هتل محل اقامت او در مارماریس بودند در گفتگویی که در بی سیم با یکدیگر داشتند _میت آن را شنود کرده است_ با خنده به هم می گویند که تو میخواستی وارد لانه های ما بشوی، داریم می آییم که وارد لانه ات بشویم.( اشاره به گفته اردوغان پس از وقایع 17 و 25 دسامبر 2014 که خطاب به تشکیلات جماعت گفته بود هر کجا باشید شما را پیدا خواهیم کرد، وارد لانه هایتان خواهیم شد و از آنجا بیرونتان خواهیم کشید.)
این مکالمه خلبانها را میت شنود میکند و به اردوغان جهت خروج سریع از هتل هشدار می دهد. در این ارتباط ارتشبد اومیت دوندار فرمانده یکم ارتش ترکیه هم با اردوغان تماس می گیرد و به او اظهار وفاداری می کند و سریعا اردوغان را به خروج از هتل و رفتن به استانبول به جای آنکارا دعوت می کند و اظهار می دارد که می تواند امنیت اردوغان را در استانبول مهیا کند. به روایتی 15 دقیقه و به روایت دیگر 62 دقیقه بعد از خروج اردوغان از مارماریس، هتل محل اقامت او بمب باران میشود.
سازماندهی و طرح ریزی کودتا را چه کسانی انجام دادند؟
در خصوص سازماندهی و طرح ریزی عملیاتی کودتا، عبدالقادر سلوی یکی از دو خبرنگاری که شب حادثه آن ارتباط فیس بوکی زنده را با رئیس جمهور اردوغان برقرار کردند در روزنامه حریت چنین می نویسد: خلوصی آکار پاشار فرماندهی کل ارتش، حول و حوش ساعت 5 عصر از تلاش عده ای برای انجام کودتا باخبر می شود. کودتاچیان وارد دفتر پاشا می شوند و او را به زور اسلحه و انداختن کمربند به دور گردنش وادار به امضای بیانیه کمیته صلح در کشور می کنند که با مقاومت پاشا روبرو می شوند. ارتشبد آکار را در ساعت 03.05 به پایگاه هوایی آکینجی که فرماندهی آن در دست داماد ارتشبد آکین اوزترک، فرمانده سابق نیروی هوایی و عضو شورای عالی نظامی _ از او به عنوان فرمانده کل کودتا نام برده می شود_، منتقل می کنند.
اینکه چه کسی کودتا را طرح ریزی کرده است، نام سپهبد متین ای یی دیل مطرح است. همچنین نام سرهنگ محرم کوسه، مشاور حقوقی سابق فرماندهی کل ارتش که چندی پیش به خاطر تحرکات زیاد در ایمیل شخصی و گوشی تلفنش، به او مشکوک شده و از کار برکنار کرده بودند، مطرح است.
بنابه اطلاعات دیگری که سلوی به آن اشاره می کند، گویی قرار بوده است که کودتا در تاریخ چهارشنبه 4 می انجام یابد که به دلیل برکناری کوسه به تاریخ 15 ژوئن منتقل می شود.
چرا باید جماعت اقدام به کودتا کند؟
جماعت فتح الله گولن متحد و متفق سابق اردوغان در مبارزه با نیروهای سکیولار و در راس آنها ارتش بود. در طی دو پرونده مشهور به ارگنکون و بالیوز، با کمک شبکه پیچیده جماعت، اردوغان دست به تصفیه و اخراج و محاکمه ژنرالها و افسران عالی رتبه ارتش کمالیستی زد. تا جایی که ارتشبد ایلکر باشبوغ فرمانده کل سابق ارتش به جرم تشکیل گروه تروریستی و تلاش برای ساقط کردن جمهوری ترکیه به حبس ابد محکوم شد هرچند پس از پایان یافتن ماه عسل اردوغان با جماعت از زندان آزاد شد.
پس از اخراج ژنرالها و افسران معروف به وفاداری از ارزشهای کمالیستی، افسران مرتبط و نزدیک به دولت و جماعت با ترفیع های زودهنگام به فرماندهی های بلند پایه ارتش رسیدند. پس از آنکه رابطه دولت با جماعت شکرآب شد و این دو تبدیل به دشمنان خونین یکدیگر گشتند، که اوج این اختلافات را در وقایع 17 و 25 دسامبر 2014 شا6د بودیم، دولت شروع به تصفیه وفاداران جنبش گولن از نهاد پلیس و قضاییه کرد. مقابله جانانه نیروهای پلیس با کودتاچیان در شب حادثه نشان از موفقیت آمیز بودن این تصفیه ها داشته است. پس از پلیس و قضاییه، نوبت ارتش فرا رسیده بود. قرار بر این بود که در روزهای آتی شورای عالی نظامی تشکیل جلسه داده و حکم به اخراج نیروهای وفادار به جماعت از ارتش دهد. به نظر می رسد با توجه به برخوردهای شدید دولت در دوسال گذشته با نیروهای جماعت، آنها قصد داشتند که با ضربه ای طلایی، کار دولت را یکسره کنند.
چرا کودتا ناکام ماند؟
در این مورد می توان به چند واقعیت اشاره کرد. برای مثال: خارج بودن این کودتا از اراده سلسله مراتب فرماندهی در ارتش. کودتاچیان فرماندهی کل ستاد ارتش و فرماندهی نیروهای سه گانه را به گروگان گرفته بودند.
پس از اعلام وفاداری فرماندهی یکم ارتش به اردوغان و بعد از اینکه معلوم گردید ارتشبد خلوصی آکار فرماندهی کل در اسارت کودتاچیان است، اردوغان در اقدامی هوشمندانه، ارتشبد دوندار را وکالتا به فرماندهی کل ارتش منصوب کرد. این اقدام در تبعیت سایر نیروهای ارتش که مخالف کودتا بودند به دولت و مقابله آنان با کودتاچیان بسیار مثمر ثمر واقع شد.
از وقایع مهمی که در ناکام ماندن کودتا مهم قلمداد می شود، کشته شدن یکی از ژنرالهای مهم کودتا که مامور تصرف مقر نیروهای ویژه بود می باشد. این ژنرال که با 20 نفر وارد مقر نیروهای ویژه شده بود به سمت فرماندهی مقر می رود و به یکی از دو آجودان فرماندهی می گوید که از این پس فرمانده این مکان من هستم. آجودان بی درنگ اسلحه کمری خود را درآورده و ژنرال را همانجا می کشد و خود نیز توسط همراهان ژنرال کشته می شود. تصرف مقر نیروهای ویژه اگر میسر می شد می توانست جریان کودتا را تغییر دهد چرا که نیروهای ویژه در اقدامات مقابله ای آن شب نقش ویژه ای را داشتند و در صبحگاه 16 ژوئن با حمله به پایگاه هوایی آکینجی، مقر فرماندهی کودتاگران، ارتشبد خلوصی آکار را از دست کودتاگران نجات می دهند.
در اقدامی دیگر کودتاگران با تصرف رادیو تلویزیون دولتی (ت ر ت) و مجبور کردن یکی از مجریان ت ر ت برای قرائت متن اطلاعیه کودتا قصد داشتند که طبقه سکیولار و غیر مذهبی جامعه ترکیه را با خود همراه سازند. با نگاهی به متن بیانیه کودتا که توسط کمیته ای به نام ” کمیته صلح در کشور” _ که برگرفته از شعار صلح در کشور و صلح در جهان” آتاتورک بود_ تنظیم شده بود، مشخص می شود که کودتاگران با آگاهی از قطبیت جامعه ترکیه، با سعی و تاکید بر شعارها و آرمانهای لائیسیتی و کمالیستی می خواستند اقشاری را که در اعتراضات پارک گزی شرکت داشتند را با خود همراه سازند. متن بیانیه شباهت بسیاری به خطابه آتاتورک به جوانان ترک داشت.
در غیاب شبکه رادیو تلویزیون دولتی، آژانس خبری دوغان و در راس آن شبکه سی ان ان ترک و همچنین شبکه ان تی وی علی رغم اینکه در سالهای آتی مورد غضب و بی مهری دولت بودند، مشق دموکراسی کردند. شبکه سی ان ان ترک که به نوعی اردوغان آن را تحریم کرده بودو اعضای آ.ک.پ را از شرکت در برنامه های آن منع کرده بود به سخنگوی اردوغان و نخست وزیر و دیگر دولتمردان تبدیل شدند.
از چه لحظه ای شکست کودتا قطعی شد؟
هنگامی که رئیس جمهور اردوغان بصورت زنده و از طریق فیس بوک در شبکه سی ان ان ترک ظاهر شد و مردم را برای مقابله با کودتاچیان به میادین و خیابانها و مراکز تحت تصرف کودتاگران دعوت کرد، سرنوشت سازترین لحظه کودتا محسوب می شود که روند وقایع آن شب را بر علیه کودتاچیان تغییر داد. مردم به میادین و خیابانها و فرودگاه آتاتورک و ت ر ت هجوم آوردند و به همراه نیروهای امنیتی و پلیس و آن بخش از ارتشیان که همراه کودتاچیان نبودند شب سرنوشت ترکیه را رقم زدند. علاوه بر آن در همان ساعات اولیه کودتا ابتدا حزب حرکت ملی وسپس حزب جمهوری خلق و در نهای حزب دموکراتیک خلقها با محکوم کردن قاطعانه کودتا، خود را درکنار دولت قرار دادند. شاید به این دلیل بود که کودتاچیان در اقدامی بی سابقه اقدام به بمب باران مجلس کبیر ترکیه کردند که در نوع خود عجیب و مضحک بود.
در نهایت باید یادآور شد پس از کودتای نافرجام برخوردها با اعضا، طرفداران و در کل هر کسی که ارتباطی با جماعت گولن داشته باشد، بسیار شدید خواهد بود. اقدامات صورت گرفته توسط کودتاچیان انگ سازمان تروریستی به راحتی بر جماعت گولن خواهد چسبید و برخورد با آن را مشروعیت خواهد داد. درخصوص درخواست اعاده فتح الله گولن از ایالات متحده نیز ترکیه دست بالا را خواهد داشت. و اما ارتش ترکیه که همواره تخم چشم جمهوری ترکیه محسوب می شد و همیشه در همه نظرسنجی های انجام گرفته با درصد بسیار بالایی مهمترین و مورد اعتمادترین نهاد در ترکیه در نظر مردم بود، ضربه جبران ناپذیری در اذهان و افکار مردم ترکیه خواهد خورد و بازسازی و به خود آمدن ارتش از پس اینهمه دستگیری و محاکمه ژنرالها و افسران عالی رتبه زمان زیادی خواهد برد.
به نظر نگارنده مهمترین برنده این کودتای نافرجام نهاد سیاست و سیاست ورزی در جمهوری ترکیه خواهد بود. برخلاف بسیاری دیگر اینجانب معتقدم که اردوغان در این ماجرا بسیار تحقیر شد. علی رغم اینکه به ظاهر برنده بزرگ این بازی مطرح است، جامعه ترکیه و افکار عمومی دنیا چهره زرد و افتاده و برافروخته اردوغان را در اکران کوچک گوشی تلفن هانده فیرات در ارتباط زنده تلویزیونی سی ان ان ترک، فراموش نخواهد کرد.
اردوغان علی رغم همه اقتدارگریهای چند سال اخیر ضربه بسیار سنگینی خورده است و اگر پیروز شده است، بخش بسیار بزرگی از آن را مدیون مدیا و رسانه های مخالف و احزاب مخالف که در سالهای گذشته بسیار بر آنها برافروخته است، می باشد.
جمهوری ترکیه می تواند از پس این گرفتاری برآید اگر اردوغان به خود آمده باشد و مدیونیتی خود به دموکراسی و اهمیت مخالفت سیاست ورز را همواره به خود یادآوری کند.
منبع : هفته نامه مثلث