همه چیز از یک خواب شروع شد. سال 393 ه.ق. حسنبنمُثله جمکرانی در خواب میبیند عدهای از مردم او را بیدار میکنند و به او میگویند: «برخیز و مولای خود، مهدی، را اجابت کن که تو را طلب نموده است.» او به محل کنونی مسجد جمکران میرود و مولایش را میبیند. امام دوازدهم شیعیان به او امر میکند در این «زمین برگزیده» مسجدی بنا کند. حسنبنمثله دستورها را یکبهیک اجرا و مسجد جمکران را بنا میکند. این چکیده تاریخچه پدیدآمدن جمکران است؛ مسجدی که امروزه محل زیارت بسیاری از شیعیان است.
اعتقاد بزرگان شیعه
خواب از نظر بسیاری از مراجع شیعه حجت نیست. با این حال جمکران در نگاه تعداد زیادی از علما و بزرگان شیعه جایگاه والایی داشته است. اولین بار شیخ صدوق روایت این مسجد را در یکی از کتابهایش میآورد. محمدتقی مجلسی و شیخ بهائی، از علمای عهد صفوی، هم به زیارت این مسجد میرفتند.1 حسنعلی نخودکیاصفهانی و جواد ملکیتبریزی نیز به حقانیت این مسجد اعتقاد داشتند. خاطراتی از باور آنها و حاجتگرفتن خود و اطرافیانشان نیز نقل شده است. در میان مراجع تقلید معاصر هم عدهای سند روایت جمکران را درست میدانند. حسین طباطباییبروجردی گفته بود: «اگر موفق بشوم در قم دو كار انجام خواهم داد؛ يكى راه مسجد جمكران را باز خواهم كرد، دومى بيمارستانى در شهر قم بنا خواهم نمود.»2 محمدرضا گلپایگانی، محمدتقی مصباحیزدی و حسین نوریهمدانی از جمله کسانی هستند که به این مسجد باور دارند و در فضایل آن سخنها گفتهاند.
با اینهمه بعضی مراجع شیعه خلاف نظر دسته قبلی اعتقاد دارند. علی سیستانی خطاب به مسیح مهاجری گفته بود: «من خودم در قم بودم و این چیزها را میدانم و اینجا هم که هستم کتابهای زیادی میخوانم و این حرفهای کرامات را که میزنند و مینویسند میخوانم و معتقدم شما خودتان کشور را به روزی انداختهاید که این گرفتاریها پیش آمده و جمکران را آنطور بزرگ کردهاید و منبریها آن حرفها را میزنند.» بسیاری نیز فراتر از نقد سند روایت جمکران، معتقدند این مسجد در مکانی غصبی احداث شده است.
جمکران در نگاه رهبران جمهوری اسلامی
آنطور که نقل شده است روحالله خمینی سند این مسجد را نادرست میدانست و هیچ اعتقادی به آن نداشت؛ اگرچه عدهای خلاف این را معتقدند. محمدرضا توسلی، رئیس دفتر خمینی، نقل کرده بود که در ایام جوانی یک بار وقت فراغت همراه او و روحانی دیگری به جمکران میروند اما خمینی حاضر نمیشود وارد مسجد شده و نهایتا قبول میکند در صحن مسجد بنشینند. حتی بعد توسلی به او میگوید که اگر به نماز مخصوص مسجد جمکران اعتقاد ندارد، حداقل نماز تحیت مسجد بخواند تا در چشم مردم بد به نظر نیایند.
با اینهمه خمینی اصراری نداشت عقیدهاش در باره جمکران آشکار شود. چه آنکه پس از انقلاب در سال 1358 تعدادی از اعضای جامعه مدرسین حوزه را مأمور رسیدگی به وضع مسجد جمکران میکند. آنها در نامهای به او مینویسند: «با توجه به اينكه مسجد مقدس جمكران يادگاري عظيم از حضرت وليعصر (ارواحنافداه) بوده و آن سرور امر به ساختن مسجد و توجه شيعيان به آن نمودهاند، طبق روايت مرحوم شيخ صدوق (رضوان الله عليه)، بنابراين وقف عام محسوب شده و … كليه اموال و عوايد حاصله بايد با حفظ مصالح مسجد دقيقا صرف عمران و توسعه و رفع نيازمنديهاي آن مكان شود.» خمینی هم نامه آنها را تایید میکند.3 کمکم بنای این مسجد، که از دیرباز بسیار ساده بود و با مساجد دیگر فرقی نداشت، بازسازی و توجه بیشتری به آن شد. با این حال روحالله خمینی علیرغم اینکه موضع مخالفی علیه جمکران نگرفت، آنچنان پروبالی به آن نداد.
نکته اینکه رهبر دوم جمهوری اسلامی اعتقاد و علاقه بسیاری به این مسجد دارد. او پیشتر در جمع طلاب حوزه علمیه قم گفته بود: «من در اداره امور کشور بعضی وقتها حل مسائل برایم دشوار میشود و دیگر هیچ راهی پیدا نمیشود. به دوستان و اعوان و انصار میگويم که آماده شوید به جمکران برویم. راه قم را پیش میگیریم و راهی مسجد جمکران میشویم.»4 یک بار هم در توصیه به جوانان میگوید که زیارت جمکران سازنده است. نیز در مصراع پایانی یکی از شعرهایش گفته است: «گزاره غم دل را مگر کنم چو امین / جدا ز خلق به محراب جمکران، بی تو».
کار به توصیههای اینچنینی رهبر جمهوری اسلامی ختم نشد. هرچند در دوران خمینی توجه آنچنانی به این مسجد نشد، در بیش از دو دهه زمامداری خامنهای هزینهها و امکاناتی فراوان خرج گسترشش شد. سال 79 مسجد جمکران مانند اماکن مذهبی و امامزادهها تولیت پیدا کرد و طرحی برای توسعهاش به تصویب مجلس رسید.
در دوران هشتساله ریاست جمهوری محمود احمدینژاد نیز خرافات پیرامون این مسجد بیشتر و بیشتر شد. همچنین اعتباری 10میلیارد ریالی به ساخت غذاخوری و مهمانپذیر اطراف مسجد اختصاص یافت. اقدام دیگر اختصاص 5میلیارد ریال از هزینههای پیشبینینشده به ایجاد شبکه خط آهن و ریلی به مقصد این مسجد بود. از دیگر سو سال 86 هیئت وزیران تصویب کرد ماموریت مستخدمات رسمی دستگاههای دولتی، حداکثر تا سقف ده نفر، به مسجد جمکران مجاز است. طرح جامع این مسجد هم در مساحت 250 هکتار محدوده حفاظتی و 50 هکتار محدوده مسجد پی گرفته شد. این طرح شامل ساخت چند ساختمان اصلی، چهار گلدسته اصلی، هشت دروازه، ساختمانهای اداری، چندین پارکینگ سرپوشیده و سرویس بهداشتی و حمام بود. فقط برای فاز اول این طرح 680میلیارد ریال هزینه برآورد شده بود. احداث منوریل برای دسترسی به این مسجد نیز در حال اجرا است و خط آهن تهران – اصفهان هم قرار است از این مسجد بگذرد.
طرفه آنکه در زمان بحث پیرامون تصویب اين اعتبار، پيشنهاد وزير راه مبنی بر اختصاص اين بودجه براي تكميل پروژههاي راهسازي استان قم با مخالفت و عتاب رئيس جمهور مواجه شد. نهایتاً اين مصوبه بدون رأيگيري در هيئت دولت و صرفاً با ذكر صلوات رئيس جمهور و اعضاي كابينه به تصويب رسيد.
اینها در حالی است که سال 84 در جریان احداث اتوبان قم – جمکران، سازمان میراث فرهنگی به تخریب محوطه باستانی قلی درویش اعتراض کرد اما توجهی نشد. در نتیجه بخش عظیمی از این تپه باستانی در عملیات احداث این بزرگراه از بین رفت.
پروارکردن جمکران به حمایتهای دولت احمدینژاد محدود نبود؛ عبدالحسین سیفاللهی، مجری طرح جامع و عضو هیئت امنای جمکران، آبان 92 اعلام کرد که هنگام سفر علی خامنهای به قم مصوبهای برای کمک 10میلیارد تومانی به ساخت مسجد تصویب شده است. تا آن زمان 4میلیارد از این مبلغ پرداخت شده بود.
اعتراض مراجع قم به بودجه جمکران
اختصاص بودجههای سنگین به ساخت جمکران بدانجا رسید که صدای مراجع تقلید هم در آمد. آنها از جمله اعتراض داشتند که تعداد زائرهای مسجد جمکران از زائرهای حرم فاطمه معصومه، خواهر امام هشتم شیعیان، بیشتر است. در یکی از نشستهای مجلس خبرگان رهبری نیز بعضی نمایندگان با تولیت این مسجد، که عضو مجلس خبرگان بود، مشاجره کردند.
افزون بر بودجه مصوب مجلس، مسجد جمکران درآمدزایی هم دارد. مثلاً زائران باید برای خرید کاغذهای عریضهنویسی مبلغی بپردازند. جالب اینکه تا مدتها گفته میشد امام دوازدهم شیعیان نامههای زوار را میخواند ولی با گسترش انتقادات به اینکه جمهوری اسلامی خرافهپرستی را ترویج میکند، دبیر شورای عالی فرهنگی و برنامهریزی مسجد جمکران اعلام کرد که هر دو سه ماه یکبار نامهها از چاه خارج و به خمیر تبدیل میشود و احدی آنها را نمیخواند.5 با این حال هرگز جلوی عریضهنویسی زائرها گرفته نشد. دفتر کرامات این مسجد هم فعالیت زیادی دارد و داستان شفایافتگان را به گوش علاقهمندان میرساند.
جدای از ماجرای چاه، چند سال پیش حفاظی شیشهای مزین به لامپهایی سبزرنگ، اطراف محراب این مسجد نصب کردند که مردم به آن پول میریختند. پس از آنکه مکارم شیرازی به این مسئله اعتراض کرد آن را برداشته و دو صندوق شیشهای اطراف محراب گذاشتند که کار تعطیل نشود. جالب اینکه مکارم شیرازی خود از باورمندان به این مسجد است و در سالهای اخیر همواره به مناسبت زادروز تولد امام دوازدهم شیعیان آنجا سخنرانی میکند.
توسعه مسجد جمکران همچنان ادامه دارد و زائرهای زیادی در مناسبتهای مختلف به آنجا میروند. بازار خرافهپردازی پیرامون آن هم داغ است و باورهای جدیدی به شنیدهها و گفتههای قبلی اضافه میشود. در این شرایط بسیاری از مراجع تقلید علیرغم باورنداشتن به این مسجد و نارضایتی از فربهشدنش سکوت کرده و لب به اعتراض نمیگشایند. گو اینکه از گسترش بساطشان ناراحت نیستند. پرسش اینجاست که گسترش قداست این مسجد قرار است تا کجا افزایش یابد.
——–
1- برگرفته از سندی دستنوشته فرزند فیضکاشانی. ر.ک: نشریه انتظار نوجوان، مهر 1386، شماره 27، سندی در باره مسجد مقدس جمکران.
2- متن نامه آقاى سيد صادق شمسالدينى (معروف به شمس).
3- صحيفه امام، جلد 7، صفحه 195.
4- سخنرانى در اجتماع طلاب و فضلاى حوزه علميه قم، 1/12/1370.
5- لینک خبر: http://www.tabnak.ir/fa/pages/?cid=94090