نگام ،اقتصادی_ رییس کل بانک مرکزی از توافقات مهم ایران با روسیه و ترکیه در خصوص حذف دلار خبر داد.
عبدالناصر همتی، رییس کل بانک مرکزی ایران در صفحه شخصی خود در اینستاگرام نوشت: «در روز جمعه 16 شهریور در جریان نشست سهجانبه ایران، روسیه و ترکیه بههمراه وزیر محترم نفت نشست های دوجانبه مفید و سازندهای در حضور روسای جمهور با مقامات اقتصای دو کشور روسیه و ترکیه داشتیم.
فروش نفت، خرید کالاهای اساسی، گسترش روابط بانکی، مبادله با پول های ملی طرفین با هدف حذف دلار و کلا توسعه روابط تجاری و اقتصادی محور مذاکرات و توافقات با دو کشور همسایه بود.
مقرر شد در اولین فرصت در دیدار با رییس بانک مرکزی روسیه در مسکو توافقات را پیگیری کنم».
سود و زیان سیاست حذف دلار از سیستم مالی ایران
بانک مرکزی ایران با انتشار ابلاغیهای ثبت سفارش واردات با دلار را ممنوع کرد. سیاستی که هدف کاهش پیامدهای ناشی از تداوم تحریمها را دنبال میکند. آیا چنین سیاستی عملی است و اگر عملی است، آیا برای اقتصاد ایران سودمند است؟
نقش دلار در اقتصاد جهان
دلار در اقتصاد جهان دو نقش متفاوت را ایفا میکند و از این رو سیاست حذف دلار از سیستم پولی و مالی ایران تنها با در نظر گرفتن این دو نقش متفاوت ممکن است.یکی از این نقشها، محاسبهای است و دیگری مبادلهای. به سخن دیگر، صرفنظر از اینکه دلار چه حجمی از پول در گردش جهان را به خود اختصاص دهد، در محاسبات مالی و معاملات بازرگانی جهان نقشآفرینی میکند.
نقش محاسبهای دلار باعث شده که این واحد پولی به “ارز مرجع” بدل شود. نقش مبادلهای دلار را در اقتصاد “ارز عملیاتی” میخوانند.
۱. دلار بهمثابه واحد سنجش
دلار بهمثابه ارز مرجع، برای کشورهای صادر کننده نفت و گاز، و به این ترتیب برای ایران، اهمیتی مضاعف مییابد. واژهی پترودلار در واقعیت امر ناظر بر رابطه بین دلار و نفت است.
برخی از کارشناسان این رابطه را محصول مناسبات مالی آمریکا و عربستان، به عنوان بزرگترین صادرکننده نفت میدانند. گفته میشود که معاملات نفتی و تسلیحاتی بین آمریکا و عربستان در سالهای دهه هفتاد، نقش دلار را بهمثابه ارز مرجع بهای نفت در جهان تثبیت کرد. نقشی که عملا پس از جنگ جهانی دوم برعهده دلار قرار گرفته بود.
تلاش برای کاهش نقش دلار در بازارهای جهانی انرژی پدیده جدیدی نیست و این موضوع ربطی به سیاست اخیر ایران ندارد. به عنوان نمونه، روسیه، چین و اتحادیه اروپا نیز عملا در این راستا گامبر میدارند.
چین بر آن بوده تا بخشی از معاملات نفتی خود را با واحد پولی خود، یعنی “یوان” انجام دهد. در همین رابطه چین و جمهوری اسلامی ایران در ماه دسامبر تصمیم گرفتند تا قراردادهای مربوط به معاملات نفتی را بر پایه “یوان” پیش ببرند.
از آنجا که چین با واردات ۷ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه نفت در روز، بزرگترین وارد کننده نفت در سطح جهان است، افزایش نقش یوان در واردات نفت این کشور میتواند از نقش دلار بهمثابه واحد سنجش بهای نفت بکاهد.
افزون بر آن، چین بخشی از معاملات طلا را نیز بر پایه یوان تنظیم کرده است. رهبری چین بر آن است تا بر نقش “یوان” در جهان بیافزاید و از این منظر با آمریکا رقابت کند. همان سیاستی که اتحادیه اروپا با واحد پولی مشترک خود، یعنی یورو دنبال میکند.
کاهش نقش دلار برای روسیه نیز از اهمیت ویژهای برخوردار است. پوتین در جریان سفر خود به تهران و دیدارش با خامنهای و روحانی موضوع حذف دلار یا کاهش نقش آن را در معاملات اقتصادی دو کشور مطرح کرده بود.
موضوعی که در جریان سفر روحانی به مسکو نیز پیگیری شد. افزون بر آن روسیه نیز بر آن است تا همین سیاست را در معاملات خود با کشورهای آسیایی نیز دنبال کند.
۲. دلار بهمثابه واحد مبادله
دلار در چارچوب بازار انرژی در جهان تنها بهمثابه واحد سنجش و ارزشگذاری نفت و گاز کارکرد ندارد، بلکه ارز عملیاتی در حوزه معاملات نفت و گاز است.
به سخن دیگر، بخش عمدهی مبادلات در بازار انرژی جهان با دلار صورت میگیرد. در این بین، نقش عربستان سعودی، امارات و سایر کشورهای عربی صادر کننده نفت نیز، بی تاثیر نبوده است.
افزون بر آن، چون دلار مبنای محاسبه ارزش نفت است، معاملات جهانی نیز با دلار صورت میگیرد. استفاده از هر واحد ارزی دیگر، مستلزم محاسبه روزانه نرخ برابری آن ارز در قیاس با دلار آمریکا است و چنین امری میتواند بر نقل و انتقالات بانکی ارزش سفارش نفت تاثیر نهد.
نقش دلار در اقتصاد جهان تنها محدود به بازار انرژی نمیشود. بسیاری از معاملات بازرگانی در جهان نیز بر پایه دلار صورت میگیرد. همین امر نیز میتواند بر سیاست حذف دلار بهمثابه ارز مرجع در مبادلات تجاری تاثیر نهد.
ایران و دلار
نقش دلار در ایران در سایه تحریمهای اقتصادی و محدودیتهای ناظر بر نقل و انتقالات ارزی عملا کاهش یافته بود. در واقعیت امر، ثبت سفارشهای وارداتی در ایران از دو طریق صورت میگیرد: از طریق بانکها و از طریق منابع مالی خصوصی.
از آنجا که به علت تحریمهای آمریکا، امکان تسویه دلاری برای سیستم بانکی کشور وجود ندارد، واردات ایران عمدتا بر پایه ارزهای دیگر و از جمله بر پایه یورو صورت میگیرد.
اثر حذف دلار از ادبیات ارزی کشور
برای عبور از این نامتقارنی، بانک مرکزی قصد دارد که ارز گزارشگری خود را از دلار به ارز دیگر تغییر دهد و نقش واقعی دلار در اقتصاد کشور را با انتظارات مردمی منطبق کند. این رویکرد را میتوان سیاست عبور از «هژمونی دلار» تعبیر کرد که نتیجه آن کاهش حساسیت نسبت به این ارز جهانروا است. هژمونی در لغت به معنی سلطهگری است و اصطلاحی است که نشاندهنده تسلط یک عامل یا گروه بر سایر عوامل و گروهها است.
معاون اقتصادی بانک مرکزی، با مقایسه روند پرنوسان دلار در مقابل سایر ارزهای جهانی، هدفگذاری بانک مرکزی را عبور از هژمونی دلار و حذف اثر نامتقارن آن در اقتصاد کشور دانست. به گفته قربانی، درحالیکه نقش دلار در تجارت خارجی کم شده است، اما در حوزه انتظارات این نقش متناسب با جایگاه تجارت خارجی نبوده و در آن اغراق صورت میگیرد. این دو رویکرد، عدم تقارن در اقتصاد کشور بهوجود آورده و نتیجه آن این است که اثرات افزایش نوسان دلار به سطح عمومی قیمتها در داخل کشور سرایت کند؛ اما در هنگام کاهش ارز دلار، مقایسه با سایر ارزها صورت گرفته و در نتیجه قیمتها کاهش نمییابند.
قربانی ابزار امیدواری کرد که با تغییر ارز مبنای گزارشگری، این نامتقارنی در اقتصاد کشور، حذف شود.پیمان قربانی روز گذشته در سالگرد ابلاغ سیاستهای اقتصاد مقاومتی، به تشریح عملکرد و نقش بانک مرکزی، در این سیاستها پرداخت. به گفته او، ثبات اقتصاد کلان هدف سیاستهای اقتصاد مقاومتی است و در بخشهای ثبات مالی، پایداری بودجهای و پایداری خارجی دنبالمیشود. در این راستا بانک مرکزی در بحث ثبات مالی و پایداری خارجی حضور مستقیم دارد، بنابراین اقتصادی که در این سه جزء پایدار باشد، میتواند به سرعت خود را بازیابی و تطبیق دهد.
بخشی از صحبتهای پیمان قربانی در خصوص، سیاستهای بانک مرکزی در مواجهه با تلاطمات ارزی بود. او با مقایسه عملکرد بازار ارز ایران با سایر کشورها تاکید کرد: از مرداد سال 1392 (آگوست 2013) تا دیماه 1395 (ژانویه 2017) ارزش دلار در مقابل لیر ترکیه 8/ 90 درصد، کرون نروژ 42 درصد، دلار کانادا 27 درصد و یورو 3/ 25 درصد تقویت شده است، این در حالی است که در این مدت ارزش دلار در مقابل ریال 9/ 22 درصد رشد کرده است.
این مقایسه نشان میدهد روند گران شدن دلار یک حرکت جهانی بوده و در همه کشورها صورت گرفته است. به گفته او، ارزیابی این تحلیلها باعث سیاستگذاری در تغییر ارز گزارشگری شد؛ درحالیکه در سطح تجاری بهرهگیری از دلار رقم ناچیزی دارد، اما در حوزه انتظارات جامعه، نقش دلار با جایگاه آن در تجارت نامتناسب بوده است. او با بیان اینکه در نقش دلار در انتظارات، بزرگنمایی صورت گرفته تاکید کرد: این موضوع باعث ایجاد یک اثر نامتقارن در اقتصاد میشود، به این معنی که هنگامی که عمده مبادلات با ارزهای غیردلار صورت میگیرد و این کشورها نیز تنزل ارزش پول داشته و تورم قابلتوجهی نداشتند، اما در داخل کشور حساسیت به دلار وجود دارد و نوسانات دلار به اقتصاد کشور لطمه وارد میشود.
او این عدم تقارن را با یک مثال تشریح کرد: فروشندگان داخلی در هنگام افزایش نرخ دلار، اجناس خود را گرانتر میفروشند، اما در هنگام کاهش قیمت دلار به یورو استناد کرده و معتقدند چون مبادلات ما با یورو صورت میگیرد و ارزش یورو کاهش نیافته، سطح قیمتها نباید کاهش یابد. این دوگانگی باعث نامتقارنی در اقتصاد میشود. در نتیجه باید کمک کرد که این نامتقارنی از بین رفته و نقش دلار در تجارت خارجی و نقش دلار در اقتصاد کشور تنظیم شود.
معاون اقتصادی بانک مرکزی در ادامه با تایید نقش دلار به عنوان یک ارز جهانروا توضیح داد: هدف، حذف دلار در مبادلات اقتصادی نیست؛ بلکه تناسب نقش تجاری دلار با نقش واقعی آن در اقتصاد کشور است و هدایت انتظارات مردمی در این بخش است که این موضوع نیز با اطلاعرسانی صحیح صورت میگیرد. بانک مرکزی پیش از تغییر مبنای ارز، در گزارشهای اقتصادی خبر داده بود، سیاستی که باعث میشود عملیات اقتصادی با گزارشها و عملیات حسابداری منطبق شود.
در سالهای گذشته، عمده عملیات تجاری ایران با حوزه کشورهای یورو و کشورهای آسیایی صورت میگرفت، اما تمام گزارشها در نهایت از صافی دلار عبور میکرد. این موضوع باعث مشکلاتی مانند انتقال نوسانات نرخ دلار به داخل، احتمال مواجه شدن با تحریم دلاری آمریکا و تمرکز تقاضای جامعه برای دلار صورت گرفته بود. معاون بانک مرکزی در صحبتهای خود، عبور از نامتقارنی در انتظارت را یکی دیگر از هدفهای مهم تغییر ارز مبنا عنوان کرد.
حذف دلار از گزارشگری ارزی چه تاثیری بر قیمت ها در بازار ارز می گذارد؟
پس از برگزاری انتخابات ارزش یورو در بازارهای جهانی در مقابل دلار تقویت شد و به دنبال ایران نرخ این ارز در نرخ گذاری بانک مرکزی و بازار آزاد نیز بالا رفت که برخی آن را به برنامه بانک مرکزی برای تغییر ارز گزارشگری ربط دادند.
در این پیوند با مهدی کسرائی پور، مدیرکل سیاست ها و مقررات ارزی بانک مرکزی به گفت و گو نشستیم تا جزئیات بیشتری از علل و نتایج این تغییرات ارائه کند.
از دیدگاه وی در شرایطی که عمده عملیات واقعی اقتصاد کشور با سایر ارزهای معتبر دنیا انجام می شود، توجیهی برای استفاده از دلار در گزارشها وجود ندارد. لذا انتخاب ارز دیگری که از ثبات و اعتبار نسبی بین المللی برخوردار باشد میتواند به عنوان جایگزین «دلار» مطرح شود، بدون آنکه تاثیری بر عملکرد اقتصادی کشور داشته باشد.
** تغییر واحد ارز گزارشگری تاثیری بر عملکرد اقتصادی ایران ندارد
ایرنا: از نظر شما تغییر واحد ارز گزارشگری اقتصاد ایران چه تاثیری بر شرایط اقتصادی ایران دارد؟
کسرائی پور: از آنجا که درآمدهای ارزی ناشی از صادرات کالاها و خدمات و نیز ارز مورد نیاز برای واردات، به ارزهای مختلف بوده و دلار آمریکا نقش مهمی در آن ندارد، لذا تغییر در ارز گزارشگری، تاثیری بر عملکرد اقتصاد کشور به جا نمیگذارد.
به طور کلی ارز مبنای گزارشگری اقتصاد، باید ارزی باشد که عمده مبادلات خارجی با آن صورت گرفته و سهم قابل ملاحظهای در ذخایر ارزی کشور داشته باشد.
در سال های اخیر به واسطه وجود تحریمهای دلاری، ارز «دلار» هر دو کارکرد خود را بر اساس تعریف بالا از دست داده است. این ارز اکنون نه قابلیت انتقال و استفاده در مبادلات بین المللی شبکه بانکی کشور را داشته و نه جایگاه ویژهای را در سبد ذخایر ارزی بانک مرکزی به خود اختصاص داده است.
بخش اعظم درآمدهای ارزی کشور، ناشی از صادرات نفت و گاز و فراوردههای نفتی و پتروشیمی است که به دلار در بازارهای بینالمللی قیمتگذاری و معامله میشود ولی با توجه به نبود امکان تسویه دلاری برای ایران (به دلیل تحریم های غیرهسته ای آمریکا علیه کشورمان)، این درآمدها به سایر ارزها از جمله یورو، روپیه، وون، یوآن و لیر ترکیه وارد حساب های بانک مرکزی در خارج از کشور میشود که لازم است برای تسهیل در هنگام گزارشدهی به یک ارز واحد تبدیل شود.
از طرف دیگر پرداخت های مربوط به واردات کالاها و خدمات نیز باتوجه به جریان ورودی درآمدهای ارزی عمدتاً به سایر ارزها غیر دلار انجام میشود لذا دلار آمریکا نقش اندکی در مبادلات و دریافت و پرداختهای کشور و همچنین بدهیهای خارجی دارد.
این درحالیست که هنگام گزارشگری از دلار آمریکا استفاده و این ارقام به دلار تبدیل و اعلام میشود.
لذا در شرایطی که عمده عملیات واقعی اقتصاد کشور با سایر ارزهای معتبر دنیا انجام می شود، توجیهی برای استفاده از دلار در گزارشها وجود ندارد. لذا انتخاب ارز دیگری که از ثبات و اعتبار نسبی بین المللی برخوردار باشد و همچنین سهم عمدهای در تجارت خارجی کشور داشته باشد، میتواند به عنوان جایگزین «دلار» مطرح شود بدون آنکه تاثیری بر شرایط اقتصادی کشور داشته باشد.
در خصوص تغییر تمایلات افراد برای نگهداری ارزهایی به جز دلار نیز، این امر به صورت تدریجی و با برنامه ریزی در طول زمان محقق خواهد شد و به طورکلی هدف از تغییر واحد ارز گزارشگری متناسب کردن نقش تجاری دلار با نقش واقعی آن در اقتصاد ایران است.
** تغییر ارز گزارشگری تأثیری بر نرخ ارز در بازار نخواهد داشت
ایرنا: به چه دلیل شاخص نسبت ریال در برابر سبدی از ارزها تعیین و اعلام نمیشود؟ آیا تغییر ارز گزارشگری اقتصاد ایران به منظور ثبات در بازار ارز است؟
کسرائی پور: در سالهای 1381 و 1382 مطالعات مبسوطی در خصوص تعیین شاخص ارزش ریال در برابر سبدی از ارزها انجام شده است و تا اواخر سال 1390 که با بحران ارزی مواجه شدیم از این سبد استفاده میشد.
در مهر ماه 1391 نرخ ارز مبادلهای جانشین نرخ ارز مرجع شد و البته، این نرخ نیز از طریق سبد ارزها تعیین میشود. لذا مبحث تعیین سبدی از ارزها و محاسبه شاخص ریال بر اساس آن سبد، موضوع جدیدی نیست و اکنون نیز از آن استفاده میشود اما فاکتورهای دیگری نیز در تعیین این نرخ لحاظ میشود. در این راستا قابل ذکر است که اوزان ارزها در سبد بایستی در فواصل زمانی مشخص، بر اساس تحولات اقتصادی مورد ارزیابی و بازنگری قرار گیرد.
اصولاً تغییر ارز گزارشگری تأثیری بر نرخ ارز در بازار نخواهد داشت. به طور سنتی، تمرکز تقاضای جامعه به منظور تامین ارز مسافرتی، دانشجویی، درمان و غیره بر روی اسکناس دلار است که میتواند به مرور زمان ارز دیگری جایگزین آن شود البته این ارزِ جایگزین بایستی از قابلیت تبدیل در بازارهای بینالمللی برخوردار باشد.
در این صورت اتکا بازار به دلار کمتر شده و در این شرایط، زمینه مداخله از طریق دیگر ارزها مهیا می شود البته همانطور که اشاره شد، این موضوع زمانبر بوده و در بلندمدت قابلتصور است.
** سهم دلار از ذخایر ارزی کشور کمتر از 8 درصد شد
ایرنا: آیا این تغییر، تاثیری بر ذخایر ارزی ایران در سایر کشورها دارد؟
کسرائی پور: از آنجا که در 10 سال گذشته سهم دلار در ذخایر ارزی کشور به شدت کاهش یافته و به طور متوسط بیش از 8 درصد کل ذخایر را هم شامل نمیشود، از این رو حذف دلار از ارز گزارشگری، تاثیری بر ذخایر ارزی کشور ندارد.
** تغییری در نظام حسابداری ایجاد نمی شود
ایرنا: با تغییر واحد ارز گزارشگری اقتصادی ایران، آیا نظام حسابداری نیز متحول خواهد شد؟
کسرائی پور: واحد پول نظام حسابداری کشور ریال بوده و همه تراکنش های ارزی نیز پس از تسعیر ارز مربوطه به ریال در دفاتر قانونی و صورت های مالی (از جمله ترازنامه) فعالین اقتصادی ثبت و منعکس می شود و بنابراین تغییر واحد ارز گزارشگری اقتصادی ایران از دلار آمریکا به ارز دیگر تحولی در نظام حسابداری کشور ایجاد نخواهد کرد.